تئاتر عراق: پس از سال‌ها رکود و شروع رونق دوباره آن در سال ۲۰۲۴
علی نوریان
عراق در عرصه تئاتر پس از سال‌ها رکود و بی‌توجهی ناشی از جنگ‌های متوالی، بی‌ثباتی امنیتی، وضعیت نابسامان اقتصادی و همچنین کمبود استقبال تماشاگران، قصد دارد تئاترهای خود را بازسازی و احیا کرده و سال ۲۰۲۴ را به‌عنوان “سال رونق تئاتر” نام‌گذاری کند. آغاز سال ۲۰۲۴ با میزبانی “جشنواره تئاتر عربی” که برای اولین بار در بغداد و در چهاردهمین دوره خود (۱۰ تا ۱۸ ژانویه) برگزار شد، نقطه عطفی برای تئاتر عراق بود و استقبال گسترده تماشاگران از این جشنواره، امید به بازگشت مردم به تئاتر را زنده کرد و نشان داد که هنوز هم علاقه به تئاتر در بین مردم عراق وجود دارد.
مثال غازی، نمایشنامه‌نویس برجسته عراقی، در مصاحبه‌ها و مقالات خود بارها به موضوع پسرفت تئاتر عراق پرداخته‌است. او معتقد است که تئاتر عراق از زمان تأسیس آن در دهه ۱۹۲۰ تا دهه ۱۹۸۰، یکی از پر جنب و جوش‌ترین تئاتری‌ها بود که با زندگی مردم عجین شد، به‌ویژه اینکه تئاتر عراق در دوران طلایی خود، در دهه‌های ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ جایگاهی ممتاز در جهان عرب داشت، اما رکود واقعی در دهه ۱۹۹۰ رخ داد، زمانی که تحریم اقتصادی و سیاست، سایه‌های تاریکی را بر صحنه تئاتر عراق انداخت و از آن زمان تاکنون با رکود، پسرفت و کمبود تماشاگر روبه‌رو بوده است.
غازی عوامل متعددی را از جمله جنگ و ناآرامی‌های سیاسی، سانسور، کمبود بودجه و فقدان آموزش‌های تخصصی در پسرفت تئاتر دخیل می‌داند. به گفته غازی، جنگ‌ها و ناآرامی‌های سیاسی عراق در طول چند دهه گذشته به‌طور طبیعی بر فعالیت‌های تئاتر، تأثیر منفی گذاشته‌است؛ سانسور شدید تئاتر در دوران صدام حسین موجب شد که بسیاری از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان از پرداختن به موضوعات مهم اجتماعی و سیاسی خودداری کنند؛ عدم تخصیص بودجه کافی دولت عراق مشکلات مالی زیادی برای گروه‌های تئاتری ایجاد کرد؛ همچنین در عراق، آموزش‌های تخصصی تئاتر در سطح مطلوبی ارائه نمی‌شود و این امر باعث شده‌است که کیفیت بسیاری از آثار تئاتری پایین باشد. غازی معتقد است که تئاتر عراق علی‌رغم تمام مشکلاتی که با آن روبه‌رو است، هنوز هم جایگاه مهمی در جهان عرب دارد. به گفته غازی، تئاتر عراق به‌خاطر خلاقیت و جسارت خود و میراث درخشانی که به آن تکیه دارد، شناخته شده‌است.
پیدایش تئاتر در عراق
در کتاب “الحیاة المسرحیة فی العراق” نوشته احمد فیاض المفرجی آمده است که آغاز پیدایش تئاتر در عراق در شهر موصل بوده است. همچنین رمان “لطیف و خوشابا” اولین متن نمایشی بود که نعوم فتح الله سحار این نمایشنامه را از زبان فرانسوی ترجمه و با نگاه به جامعه عراق بازنویسی کرد و دیالوگ‌ها را به زبان عامیانه نوشت که در سال ۱۸۹۳ منتشر شد. در دو دهه اول قرن بیستم، هیچ گروه تئاتری در عراق وجود نداشت، از این رو مدارس عراق فعالیت تئاتر را بر عهده گرفته‌بودند و آن را به نمایش عموم می‌گذاشتند و این‌گونه دانش‌آموزان را به تئاتر تشویق می‌کردند. در این میان معلمان کارگردانی را بر عهده داشتند و دانش‌آموزان به ایفای نقش می‌پرداختند. در این دوره، عموم مردم شاهد نمایش‌هایی به زبان‌های عربی، فرانسوی و انگلیسی بودند، اما پس از اشغال عراق توسط انگلیس و قبل از سال ۱۹۲۱، کلوپ‌ها و انجمن‌هایی به ظاهر با فعالیت‌های عمومی اجتماعی و فرهنگی پدید آمدند که در اصل جهت تحریک روحیه ملی علیه اشغالگران فعالیت می‌کردند. این باشگاه‌ها نقش مهمی در احیای فعالیت‌های نمایشی در عراق داشتند تا اینکه اولین قانون انجمن‌ها در سال ۱۹۲۲ صادر شد و به انجمن‌های هنری اجازه فعالیت رسمی داد.
هنرمند پیشگام، محمد خالص الملا حمادی، اولین مجوز تأسیس “انجمن عربی بازیگری” را دریافت کرد و این انجمن چندین نمایش در بغداد و بصره به اجرا گذاشت. برجسته‌ترین و اولین گروهی که در آن دوره از تاریخ تئاتر عراق، در سال ۱۹۲۷ تشکیل شد، ” گروه ملی نمایش” بود که توسط حقی الشبلی (بنیان‌گذار اولین گروه تئاتر عراق) شکل گرفت. این گروه نقش مهمی در احیای فعالیت تئاتری و گسترش آن در عراق ایفا کرد، به‌ویژه در نیمه اول دهه سی که بسیاری از جوانان علاقه‌مند به تئاتر اطراف آن جمع شدند و تجربه لازم برای تشکیل گروه‌های نمایشی جدید را کسب کردند. این گروه‌ها در طول دهه سی تا زمان وقوع جنگ جهانی دوم که رکود موقتی در زندگی هنری ایجاد شد، به فعالیت خود ادامه دادند. بین دهه‌های پنجاه و هفتاد، مجوز فعالیت گروه‌های تئاتری متعددی از جمله گروه “تئاتر مدرن”، “تئاتر آزاد”، “تئاتر جمهوری”، “تئاتر شعله”، “تئاتر عراق” و “تئاتر هنری بغداد” در بغداد و تعدادی از استان‌ها صادر شد.
دلایل پسرفت تئاتر در عراق
فاضل عباس، هنرمند تئاتر معتقد است که عراق از جنگی به جنگ دیگر و از شرایطی سخت به شرایطی سخت‌تر رفته است و این امر بر تمام ابعاد تئاتر، از جمله تئاتر ملی، تجربی و خیابانی، تأثیر منفی گذاشته‌است. به گفته عباس، هر تغییر سیاسی بر صحنه هنری تأثیر می‌گذارد و آن را تغییر می‌دهد. تئاتر عراق از زمان تأسیس خود با واقعیت این کشور تعامل داشته است، چه در زمان اشغال، چه در زمان انقلاب و چه در زمان کودتا. تئاتر به مسائل سیاسی و اجتماعی می‌پرداخت و زبان گویای جامعه بود، از بحران‌ها و مشکلات جنگ سخن می‌گفت و به حدی به رویدادهای مهم می‌پرداخت که می‌توان رویدادهای واقعی را از آنچه بر روی صحنه تئاتر اجرا می‌شد، فهمید. این روندها با جنگ دهه ۱۹۸۰ تغییر کرد، زیرا انگیزه‌ای برای دولت وجود داشت تا برای مردم غرق در جنگ، تئاترهای سرگرم‌کننده ارائه دهد. عباس معتقد است که از آن زمان تاکنون، تئاتر به‌سمت نخبه‌گرایی رفته و از مخاطب عام دور شده‌است و نویسندگان و کارگردانان این نوع تئاتر به‌دنبال متن‌های فلسفی، عمیق و با زبانی فاخر هستند تا در جشنواره‌ها موفق شوند و جوایزی دریافت کنند و این رویکرد باعث فاصله گرفتن تئاتر از مخاطب عام شده‌است.
عزیز خیون (هنرپیشه عراقی) معتقد است که نمایش‌ها در حال حاضر نه تنها انسان را در تئاتر نمی‌خندانند، بلکه به انسان می‌خندند و این یک خطری برای تئاتر است، زیرا در این کمدی هیچ رشدی وجود ندارد و شخص وقتی از تئاتر خارج می‌شود گویی نه چیزی شنیده، نه چیزی دیده است. خیون، اداره سینما و تئاتر وزارت فرهنگ عراق را مسئول پسرفت تئاتر عراق می‌داند، زیرا آنها برنامه بلندمدتی ارائه نکرده‌اند. علی جابر (هنرپیشه عراقی) به نقل از ناپلئون بناپارت می‌گوید: «جنگ زمانی آغاز می‌شود که به پایان می‌رسد»؛ به گفته او این نقل قول پاسخی به وضعیت کنونی است، زیرا هر ملتی که از جنگ خارج می‌شود، مشکلات سیاسی، اقتصادی و روانی آن ملت شروع به ظهور می‌کند، به همین دلیل است که مردم می‌خواهند از این بحران‌ها فرار کنند و به‌سمت چیزهایی بروند که موجب لبخند آنها می‌شود. جابر از کسانی که نگاه آنها به تئاتر صرفا یک نگاه اقتصادی است می‌خواهد که از تئاتر برای ارتقای سطح آگاهی و فرهنگ جامعه استفاده‌کنند. بنابراین جابر معتقد است که تئاتر می‌تواند در شرایط بحرانی فعلی در عراق، به‌عنوان ابزاری برای تخلیه روانی و اجتماعی عمل کند.
مثال غازی با اشاره به کاهش تعداد گروه‌های تئاتری می‌گوید: «در گذشته گروه‌های تئاتری متعددی وجود داشتند که با یکدیگر رقابت می‌کردند و حتی تئاتر در مدارس و مناطق محروم نیز حضور داشت، اما اکنون این گونه نیست». غازی معتقد است که در دهه ۹۰ میلادی، تئاتر شاهد انحطاطی بود که بعدها تئاتر تجاری نامیده شد که نظر عموم مردم را نسبت به تئاتر تحت‌تأثیر قرار داد، زیرا نوعی نگاه حقارت به تئاتر ایجاد کرد؛ این نوع تئاتر که بیشتر به‌دنبال سرگرمی و خنده بود، مخاطبان را از تئاتر جدی دور کرد. غازی همچنین به عدم تمایل بخش خصوصی به حمایت از تئاتر اشاره می‌کند و معتقد است که این امر یکی از دلایل اصلی ضعف و پسرفت تئاتر به‌شمار می‌رود. عوامل دیگر از جمله ضعف در نگارش متون جذاب و متناسب با نیاز جامعه، کمبود بودجه و حمایت مالی، ضعف در تبلیغات و اطلاع‌رسانی، رقابت با سایر رسانه‌ها مانند سینما و تلویزیون، در پسرفت تئاتر در عراق مؤثر بود. لازم به ذکر است که بسیاری از سالن‌های تئاتر عراق در وضعیت نامناسبی قرار داشته و نیاز به بازسازی و تجهیز دارند.
به گفته عباس عبدالغنی (هنرپیشه عراقی)، تئاتر عراق در تولید، نویسندگی و کارگردانی دچار بحران است. قاسم الملاک (هنرپیشه عراقی) معتقد است که نمایشنامه‌ها ضعیف هستند و بسیاری از نویسندگان فقط نگاه تجاری به نمایشنامه دارند و به محتوا اهمیتی نمی‌دهند؛ همچنین علاقه کافی برای توسعه نمایشنامه نویسی وجود ندارد و همین امر منجر به کمبود متون خوب شده‌است. به گفته الملاک بسیاری از بازیگران و کارگردانان عراقی به دلیل نبود فرصت‌های شغلی به خارج از کشور مهاجرت کرده‌اند و این یکی از دلائل پسرفت تئاتر عراق به شمار می‌رود، از این رو باید فرصت‌های شغلی خوبی برای کادرهای تئاتر عراق فراهم گردد تا از مهاجرت آنها جلوگیری شود.
رونق دوباره تئاتر عراق
پس از دهه‌ها افول تئاتر، در سال ۲۰۲۱ با برگزاری “جشنواره تئاتر عراق” که از زمان اشغال مناطق وسیعی از عراق توسط داعش در سال ۲۰۱۴ متوقف شده بود، امید به رونق دوباره این هنر به خیابان‌های عراق بازگشت. امسال (۲۰۲۴) نیز عراق شاهد برگزاری جشنواره تئاتر بود و تئاتر سهمی از بودجه ۱۳ میلیارد دیناری دولت عراق برای درام تلویزیونی و تئاتر را دریافت خواهد کرد. جبار جودی، رئیس سندیکای هنرمندان عراق و مدیرکل اداره سینما و تئاتر می‌گوید: «این اداره برنامه‌هایی را در سه بخش تأمین مالی، سرمایه‌گذاری و بازسازی برای تئاتر عراق در نظر گرفته است». به گفته جودی، در پی ابتکار عمل محمد السودانی (نخست‌وزیر عراق) برای بازسازی سالن‌های تئاتر، برنامه‌های متعددی برای تبدیل سال ۲۰۲۴ به سال رونق تئاتر در عراق تدوین شده‌است.
برنامه‌هایی که جودی از آنها صحبت می‌کند شامل ساخت دو سالن تئاتر جدید، یکی در کرخ و دیگری در رصافه بغداد است. جودی می‌گوید: «این برای ما مهم است که نه‌تنها بر تولید، بلکه بر کیفیت نیز تمرکز کنیم. ما به‌دنبال کمیت نیستیم، بلکه خواهان تولیدات فاخر هستیم. تولیدات تئاتر شامل تئاترهای مردمی، دانشگاهی، خارجی و عربی خواهد بود و برنامه‌هایی برای تئاتر کودک نیز داریم که امیدواریم به‌نحو احسن اجرا شود». به گفته جودی، تأمین مالی بخشی از برنامه اداره کل سینما و تئاتر است و ما در تلاشیم تا از طریق بودجه عمومی دولت تأمین مالی را انجام دهیم و در این مسیر گام برمی‌داریم و معتقدم که در این امر موفق خواهیم شد.
همان طور که ملاحظه شد، دولت عراق باید بودجه بیشتری را به تئاتر اختصاص دهد تا گروه‌های تئاتری بتوانند به فعالیت‌های خود ادامه دهند، همچنین باید از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان خلاق حمایت شود تا بتوانند آثار جدید، جسورانه و خلاقانه خلق کنند. دولت عراق باید برای ارتقای سطح آموزش‌های تخصصی تئاتر در این کشور سرمایه‌گذاری کرده و فضای باز برای نقد و گفتگو در مورد تئاتر ایجاد کند تا این هنر بتواند به رشد و پویایی خود ادامه دهد. با وجود چالش‌های پیش رو تئاتر عراق، رونق تئاتر در عراق آغاز شده‌است و با حمایت دولت، فعالیت‌های هنرمندان و استقبال مردم، تئاتر عراق می‌تواند دوباره به جایگاه درخشان خود در منطقه بازگردد.
