مظفر النواب، شاعر برجسته‌ی عراق

زندگینامه

سید مظفر بن عبدالمجید النواب (زاده ۱۹۳۴ میلادی در بغداد) یکی از شعرای معاصر عراقی است. وی از خانواده نامدار النواب است که گفته‌می‌شود: نسب این خانواده به سلاله امام هفتم شیعیان حضرت امام موسی کاظم می‌رسد. خانواده النواب از خانواده‌های ثروتمند عراقی بوده که رغبت بسیاری به هنر و شعر داشتند؛ ولی به‌دلیل ورشکستگی پدر، ثروت این خانواده از بین رفت و ناچار به مهاجرت به هند شدند. مدتی پس از این مهاجرت، یکی از اجداد وی حاکم یکی از ولایات هند شد و در مقابل اشغال آن‌جا از سوی انگلستان، قد علم کرد. نهایت این دشمنی با بریتانیا اخراج این طایفه از هند و بازگشت ناگزیر آنان به عراق شد. مظفر النواب در سال ۱۹۳۴ در محله شیعه‌نشین کرخ بغداد به دنیا آمد. وی تحصیلات خود را در دانشکده ادبیات بغداد به پایان برد و پس از فروپاشی دوران پادشاهی عراق در سال ۱۹۵۸ میلادی، در وزارت آموزش و پرورش عراق مشغول به‌کار شد. در آن سال‌ها حزب کمونیست عراق (الحزب الشیوعی العراقی) با رهبری مجید موسی جان دوباره گرفته‌بود و برای جنگ با بعث قیام کرده بود. مظفر هم‌زمان با اوج‌گیری درگیری‌ها بین حزب بعث عراق و حزب کمونیست عراق در سال ۱۹۶۳ ناچار به فرار شد. او از طریق بصره به ایران گریخته و به‌سمت اهواز گریخت و قصد سفر به شوروی داشت ولی وی در ایران توسط ساواک تحت پیگرد قرار گرفته و به‌سرعت دستگیر و به استخبارات عراق تحویل داده شد. پس از تحویل وی به عراق، دادگاه نظامی عراق او را به اعدام محکوم کرد. اما با تلاش‌های خانواده و دوستانش، این حکم به حبس ابد کاهش یافت و او در زندان بیابانی نقره سلمان، نزدیک مرزهای عراق و عربستان سعودی زندانی شد. نقره سلمان یک زندان بسیار خاص با سازه‌ای کاهگلی و شبیه به زندان‌های قرون وسطایی و معماری کهن بود که در منطقه‌ای بد آب و هوا و در مرز بیابانی عربستان و عراق در استان المثنی ساخته شده بود و صدام حسین به‌طور ویژه کردهای عراقی را آنجا زندانی و شکنجه می‌کرد.

مظفر پس از آن‌که مدتی را در زندان نقره سلمان گذراند به زندانی دیگر در شهر حله در جنوب عراق منتقل شد.

فعالیتهای سیاسی-ادبی

مظفر در دوران دانشجویی وارد فعالیت‌های سیاست شد و با سرودن اشعار انقلابی و تند و مشارکت در اعتراضات عمومی به یک مبارز سیاسی تمام‌عیار بدل شد. او که در سال ۱۹۵۸ به استخدام وزارت آموزش و پرورش عراق در آمده‌بود، به جرم طرفداری از حزب کمونیست عراق و تلاش برای براندازی نظام پادشاهی عراق، از تدریس محروم شد. در سال ۱۹۵۸ میلادی و به‌دنبال وخامت اوضاع سیاسی عراق، او از طریق نخلستان‌های بصره وارد اهواز شد، ولی به‌دست نیروهای ساواک دستگیر شده و به‌شدت مورد شکنجه قرار می‌گیرد به‌طوری‌که از آن به‌عنوان تلخ‌ترین روزهای عمر خود یاد می‌کند. مظفر النواب در قصیده «وتریات لیلیة» روزهای شکنجه را در قالب اشعار نور عربی سروده‌است.

محمدرضا پهلوی، شاه وقت ایران، مظفر و تعدادی از همراهانش را به رژیم عراق تحویل داد. در عراق آنان در دادگاه نظامی به اعدام محکوم شدند. با تلاش‌های خانواده او، این حکم به حبس ابد کاهش یافت ولی او که تاب زندان نداشت به‌همراه چند تن از زندانیان با حفر تونل از آن‌جا گریخته و پس از فرار به جنوب عراق، در میان کشاورزان و هور نشینان آن‌جا سکنی گزیدند و این بار به‌جای قلم، سلاح به‌دست گرفته و به مبارزه مسلحانه علیه رژیم عراق پرداختند. در سال ۱۹۶۸ میلادی فرمان عفو عمومی از سوی حکومت عراق صادر شد که طی آن تمام افرادی که سلاح به زمین گذاشته و دست از نبرد با حکومت برداشته‌اند، از تمام جرائم حکومتی معاف هستند، مظفر و دوستانش در این دوران، به‌دلیل عفو عمومی نبرد را رها کرده و به بغداد بازگشتند ولی او و چند تن دیگر از اعضای حزب کمونیست عراق بازداشت و روانه زندان شدند. او در زندان از حزب کناره‌گیری نمود. و قصیده عتاب را در ابراز انزجار و نقد حزب کمونیست سرود.

جایگاه شعر مظفر النواب در جهان عرب

نگاهی گذرا به مجلات ادبی منتشرشده در عراق و دیگر کشورهای عربی، هم‌زمان با برآمدن مظفر، نشان از آن دارد که او با بایکوت‌ی سراسری مواجه بوده‌است که البته این موضوع دور انتظار نیست زیرا او یک شاعر اپوزیسیون. ضد نظام است. مظفر از اعضای حزب کمونیست عراق بود و این حزب سرسخت‌ترین مخالف حزب حاکم وقت، یعنی حزب بعث عراق بود. مظفر لحظه‌ای از نقد و هجو دشمن به‌خصوص حزب بعث دست نکشید. مجله الفصول چاپ مصر در شماره‌هایی که به بررسی شعر معاصر و چهره‌های سرشناس آن مانند شوقی، حافظ و صلاح عبدالصبور اختصاص داد، هیچ نامی از مظفر النواب نبرد؛ حال آن‌که نظر شاعری دیگر به نام مرید البرغوثی که در نابلس گفته‌بود مظفر شاعری گذرا و شاعر مد است را تأیید کرد. علاوه بر سکوت همگانی پژوهشگران شعر معاصر، آن‌جا که از او یادی می‌شود تقریباً غیرمنصفانه‌است؛ وفیق الخنسة شعر «وتریات لیلیة» او را شعری خوب توصیف می‌کند اما معتقد است که این رویکرد، باعث هدر رفتن استعدادهای شاعر می‌شود. وفیق شعرهای مظفر را توهین‌هایی بی‌ارزش و بازاری توصیف می‌کند. با این وجود علی جعفر العلاق بیان مظفر را، بیانی بی‌نظیر توصیف می‌کند اما معتقد است که مظفر افتخار واقعی را باید در سرزمینی غیر از عراق بجوید.

دغدغه فلسطین در شعر مظفر النواب

فلسطین شاه‌بیت اشعار مظفر النواب بوده است و وی از جمله دغدغه مندان مسئله فلسطین و آزادی قدس شریف از چنگال رژیم صهیونیستی است. و او بی‌پرواترین شاعر عرب در انتقاد از مواضع حکام عرب در قبال مسئله فلسطین است که با تشبیه فلسطین به لشکر حسین بن علی، امام سوم شیعیان در دیوانش حاکمان عرب را مورد مؤاخذه و توبیخ قرار داده و آنان به قاتلان بالقوه حسین علیه‌السلام، شباهت می‌دهد. در اشعار او آمده است: (ترجمه شده به فارسی)

این سرِ بریده انقلاب است که این‌چنین در طبقی از طلا به‌سوی قصر یزید حمل می‌شود. آیا شما عرب هستید؟ و یزید در ایوان ایستاده و از زنان برهنه شما سان می‌بیند؟ و آنان را چونان گوشت قربانی میان سپاه ارتداد، تقسیم می‌کند. آیا شما عرب هستید؟ سوگند به خدا از بغداد تا جده در عرب‌بودنتان تردید دارم

مظفر با نگاهی تطبیقی، کسانی را که برای نجنگیدن با دشمن بهانه می‌آورند و بهانه‌تراشی می‌کنند و کار را از کار گذشته می‌دانند و اسرائیل را فاتح میدان قلمداد می‌کنند، به کوفیان زمان علی بن ابی‌طالب که برای فرار از جنگ گرمای تابستان و سرمای زمستان را بهانه می‌کردند تشبیه نموده‌است. در اشعار او آمده است: (ترجمه به فارسی)

هنوز سرمای زمستان و گرمای تابستان را برای نجنگیدن بهانه می‌کنیم؛ هنوز عورت عمروعاص باز لخت و عریان است و چهره تاریخ را زشت می‌گرداند؛ هنوز کتاب خدا قطعه قطعه بر نیزه‌های عربی آویزان است هنوز ابوسفیان با ریش زردش به نام بت لات و تعصبات قومی، قبایل عرب را گرد خود می‌آورد

نمادها در شعر مظفر النواب

محمد الدره

خون پاکش اذان داد محمّد الدّره امام جماعت شماست پس ای مردان! ای مردان! صفوف خود را پشت‌سر او متحد سازید بشتابید به‌سوی اسلحه… حی علی السلاح…

سید حسن نصرالله

سرورم سیدحسن، نصرت الهی ما را فرامی‌گیرد آن‌گاه که سید حسن نصراللّه با آیات خدا می‌آید؛ این پیروزی از سوی خداست نه از سوی آمریکایی‌ها؛ پس پروردگارت را تسبیح کن و از او آمرزش بخواه

خالد اسلامبولی

ای مرد بیدار! هر شیرمردی آرزو می‌کند انگشت کوچک دست تو باشد تو (رسالت خودت) را انجام دادی آیا تاریخ همانند اقدام تو را تابه‌حال انجام داده‌است؟

حاکمان عرب

حکام اخته‌شده عرب، مبّلغان دین آمریکایی، مرگ بر آن‌ها و مرگ بر محکوم‌کردن‌ها و بیانیه‌هایشان، مرگ بر نفت‌شان، مرگ بر سربازان‌شان، و مرگ بر پول‌هایشان، ای بزدل‌ها! با کدامین صفت شما را توصیف کنم؟ در فرهنگ لغت (عرب) صفت زشتی که در خور توصیف شما باشد وجود ندارد.

آمریکا

سوگند اما نه به آسمان‌ها، بلکه سوگند به آسمان‌هایی که می‌بارند، در چشمان آن کودک یتیم جنوبی که در خانه‌اش به آتش کشیده شد و من با اشعار آتشینم اعلام می‌کنم آمریکا (نماد) کفر است.

صراحت

از سرانجام آن‌چه می‌گویم هراسی ندارم، زیرا شهادت به‌خاطر سخن شجاعانه و در راه عقیده (همچون) گلدسته و ضریح، مقدس است. اگر کسی قصد کشتن یا بدنام کردنم را دارد، من اینم؛ جز پیراهنی که بر تن دارم، مالک چیزی نیستم.

رهبران دینی

من طرفدار مسیح مُثله‌شده بر صلیبم و طرفدار محمد و طرفدار علی بی‌هیچ قید و شرطی، و طرفدار ابوذر غفاری که بر سر هر مایه‌داری می‌کوبید و طرفدار سر حسین هستم.

آثار

کتاب للرحیل و حمد

این کتاب از انتشارات قلم شرق منتشر شد. این مجموعه شامل اشعاری‌است به زبان عربی در قالب (حر) آزاد و سپید که گاه با لهجه محلی عراقی نظام یافته‌است. مضامین این اشعار بیشتر مسائل اجتماعی و سیاسی است.

بنت الصبح یا دختر صبح

دختر صبح یکی از اشعار برجسته مظفر النواب در جهان عرب است. النواب در این شعر حکام عرب را به زیر تیغ نقد می‌کشد و آنان را متهم به پول و نفت‌پرستی می‌کند، النواب در این شعر سعی داشته تا آن‌جا که ممکن است از فلسطین و مردم آن دفاع کند. او در این مجموعه اشعار می‌گوید: (ترجمه به فارسی)

خواهد آمد خواهد آمد ** زنی آبستن را بر زمین انداختند و جنینی را که شبانه چریکی می‌شود بیرون کشیدند! شنیدید عرب‌های لعنتی! عرب‌های زبان‌بسته! کینه به نطفه‌ها رسید. شنیدید عرب‌های لعنتی! فلسطین را از ریشه برمی‌کنند. ای مدعیان دین آمریکایی در مکه بازارتان گرم است و مزایده علنی‌است. -ای اشراف‌زادگان! سی کشته در یک ساعت -ای اشراف‌زادگان هشتاد به‌حساب سوداگران شام هشتاد و هشت به‌حساب لغو قانون اساسی کویت نود به‌حساب شاه نفت. هشیار باشید! سکوت سکوت سکوت این سکوت در زبان عربی چه معنایی دارد؟

مظفر النواب و دفتر شعر جوان

دفتر شعر جوان یکی از مؤسسات شعر و هنر در ایران است که قیصر امین‌پور یکی از اعضای آن بود، این مؤسسه کنگره‌ها و فعالیت‌های مختلفی برای معرفی شعرای ایران و کشورهای همسایه دارد. برنامه مهمان ماه، یکی از این برنامه‌های دفتر شعر جوان است که طی دعوتی از مظفر النواب به‌عنوان شاعر برجسته جهان عرب از ایشان دعوت به عمل آمد.