آیا سرمایه‌گذاری کشورهای عربی حوزه خلیج فارس در عراق به حفظ امنیت و ثبات این کشور و منطقه کمک خواهد کرد؟
علی نوریان
در حال حاضر، عراق سعی دارد روابط خود را با کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس از طریق همکاری اقتصادی، سیاسی و امنیتی در قالب سرمایه‌گذاری‌های مشترک از جمله پروژه “جاده توسعه” و “اتصال شبکه برق” توسعه دهد. کارشناسان، شرایط فعلی منطقه را فرصتی مناسب برای عراق و کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس می‌دانند تا روابط گذشته خود را که طی چندین دهه بعد از جنگ خلیج‌فارس بر “بی‌اعتمادی” بنا شده بود، از طریق مشارکت جهت سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بزرگی که در خاک عراق وجود دارد، بازسازی کرده و روابط مبنی بر اعتماد را ایجاد کنند.
طبق گزارش ناظر اقتصادی عراق با عنوان “فرصتی جدید برای اصلاحات” که توسط بانک جهانی منتشر شده‌است، اگر عراق ابتکار عمل را در انجام اصلاحات ساختاری عمیق و تنوع بخشیدن به اقتصاد خود (جهت کاهش وابستگی به نفت) به‌دست نگیرد، همچنان در معرض خطرات نوسانات قیمت کالاهای اولیه و کاهش تقاضای جهانی برای نفت قرار خواهد گرفت؛ زیرا با حرکت جهانی به‌سمت منابع انرژی تجدیدپذیر، تقاضا برای نفت در آینده ممکن است کاهش یابد که این امر به‌طور منفی بر درآمدهای عراق تأثیر می‌گذارد. بنابراین توسعه‌های مالی در عراق با هدف بهبود فرصت‌های سرمایه‌گذاری در این کشور برای تنوع بخشیدن به فعالیت‌های اقتصادی آن به‌طور مؤثر و کارآمد ضرورت دارد.
دیپلماسی سازنده و رویکرد مبتنی بر همکاری از طریق سرمایه‌گذاری
عبدالرحمن المشهدانی، اقتصاددان برجسته عراقی، در خصوص وضعیت بغرنج بودجه عراق که به بیش از ۱۵۰ میلیارد دلار با کسری ۶۰ میلیارد دلاری رسیده است، می‌گوید: «دو سوم این مبلغ (یعنی ۱۰۰ میلیارد دلار) به بودجه عملیاتی اختصاص یافته است که از طریق آن حقوق و دستمزدها پرداخت و بدهی‌های عمومی دولت تسویه می‌شود. این امر مانع از سرمایه‌گذاری عراق در پروژه‌های توسعه‌ای جدید خواهد شد، زیرا فقط مبلغ ناچیزی از بودجه برای چنین پروژه‌هایی باقی خواهد ماند. بنابراین سرمایه‌گذاری خارجی در عراق برای تأمین مالی پروژه‌های توسعه‌ای اهمیت و ضرورت دارد؛ زیرا این سرمایه‌گذاری فرصتی برای رشد اقتصاد عراق و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید فراهم می‌کند».
المشهدانی می‌گوید: «ما شاهد تحول سیاست‌های اخیر دولت از الگوی مصرفی و رویکرد مبتنی بر واردات (به‌جای تکیه‌بر تولید داخل) به دیپلماسی سازنده و رویکرد مبتنی بر همکاری و مشارکت با سایر کشورها برای حل مشکلات مشترک و پیشبرد منافع هستیم؛ زیرا به عقیده محمد شیاع السودانی (نخست‌وزیر فعلی عراق) تا زمانی که کشورهای منطقه با پروژه‌های بزرگ اقتصادی (مانند پروژه‌های زیربنایی و سرمایه‌گذاری‌های کلان) و منافع سرمایه‌گذاری به یکدیگر پیوند نخورند، عراق ثبات نخواهد داشت؛ از این رو ثبات عراق در گرو سرمایه‌گذاری‌های خارجی است».
المشهدانی معتقد است که ثبات اقتصادی، امنیتی و سیاسی عراق به توسعه اقتصادی داخلی کشور بستگی دارد و پروژه “جاده توسعه” اولین پروژه در همین راستا بود. بعد از آن، همه کشورهای منطقه به عراق به‌عنوان سرزمینی بکر برای سرمایه‌گذاری و با هزینه‌های تولید پایین توجه نشان دادند و به همین دلیل، کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس تمایل و آمادگی خود را برای سرمایه‌گذاری در عراق اعلام‌کردند؛ به‌عنوان مثال، دولت و بخش خصوصی قطر تمایل خود را برای سرمایه‌گذاری در عراق به مبلغ ۵ میلیارد دلار، در حوزه انرژی، زیرساختی، بهداشت و احداث مجتمع‌های مسکونی، هتل‌ها و مراکز تجاری اعلام کرده است، در حالی که دولت عراق به ۱۷ میلیارد دلار برای ساخت جاده، راه‌آهن و تجهیزات جانبی آن نیاز دارد.
امارات نیز با سرمایه‌گذاری در چندین پروژه، به این روند سرمایه‌گذاری پیوسته‌است؛ عربستان نیز از این قافله عقب نمانده و اخیراً هیئتی از شرکت سرمایه‌گذاری “اجیال” به عراق سفر کرده است که هدف این هیأت، بحث در مورد امکان ساخت کارخانه پتروشیمی با ظرفیت یک و نیم میلیون تن در بصره، یک پالایشگاه برای تولید فرآورده‌های نفتی و نیروگاه‌های برق بود. این تحولات پس از سال‌ها تنش بین عراق و کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس رخ داده است. با این حال، به نظر می‌رسد که این کشورها اکنون ثبات عراق را ثبات کل منطقه می‌دانند و به همین دلیل در حال سرمایه‌گذاری در این کشور هستند.
چند دهه تنش در روابط میان کشورهای عربی خلیج‌فارس و عراق
طبق گزارشی که در سال ۲۰۲۳ توسط “مؤسسه بین المللی کشورهای عربی خلیج‌فارس مستقر در واشنگتن” منتشر شد، روابط پیچیده و تنش‌های شدید بین عراق و کشورهای عربی خلیج‌فارس از سابقه طولانی برخوردار است. در اوایل دهه ۱۹۸۰، زمانی که شورای همکاری خلیج‌فارس تأسیس شد، عراق به‌دلیل نظام سیاسی متفاوت از نظام‌های پادشاهی کشورهای عربی خلیج‌فارس، به‌عنوان عضو فعال این شورا پذیرفته نشد. اما با این حال، کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس در طول جنگ “ایران و عراق”، علیه ایران به این کشور کمک مالی کردند و عراق را به‌عنوان عضو ناظر در شورای همکاری خلیج‌فارس به رسمیت شناختند.
با تهاجم عراق به کویت، عضویت ناظر عراق در شورای همکاری خلیج‌فارس لغو شد، زیرا این باور عمومی در میان کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس شکل گرفت که قدرت نظامی عراق تهدیدی بزرگ برای امنیت منطقه است؛ در نهایت این جنگ منجر به قطع روابط کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس با عراق در طول دهه ۱۹۹۰ شد. پس از سال ۲۰۰۳ با وجود تغییر نظام سیاسی در عراق، تنش‌ها همچنان ادامه داشت تا اینکه پس از ظهور داعش در عراق در سال ۲۰۱۴ که خطرات آن نیاز به همکاری با عراق را ایجاب می‌کرد، روابط به آرامی شروع به بهبود یافت. این تحولات، کشورهای شورای همکاری خلیج‌فارس را وادار کرد تا استراتژی کلی منطقه‌ای خود را مورد ارزیابی مجدد قرار دهند و تصمیم‌سازان در ریاض به این نتیجه رسیدند که هزینه‌های قطع روابط با عراق بسیار سنگین بوده؛ چرا که این امر منجر به بی ثباتی منطقه‌ای و همچنین از دست دادن فرصت‌های اقتصادی شده‌است. بنابراین با ظهور داعش، کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌فارس به این نتیجه رسیدند که برای حفظ امنیت و ثبات منطقه‌ای، باید با عراق همکاری کنند.
بر این اساس، از زمانی که حیدر العبادی نخست‌وزیر عراق شد، بهبود روابط کشورهای عربی خلیج‌فارس با عراق روند صعودی به خود گرفت و این کشورها با پیوستن به ائتلاف تحت رهبری ایالات متحده آمریکا، به عراق کمک امنیتی کردند که این امر منجر به تقویت اعتماد بین آنها و عراق شد. این نزدیکی محتاطانه پایه و اساس روابط جدید بین عربستان سعودی و عراق را ایجاد کرد. در سال ۲۰۱۵، ریاض اولین سفیر خود را در بغداد پس از ۲۵ سال منصوب کرد و عربستان و امارات میزبان هیئت‌های بلندپایه عراقی بودند و امضای توافقنامه اتصال شبکه‌های برق بین کشورهای عربی خلیج‌فارس و عراق در زمان دولت مصطفی الکاظمی، اولین ثمره بهبود این روابط محتاطانه بود.
فراس إلیاس، کارشناس مسائل راهبردی و امنیتی می‌گوید: «کشورهای عربی خلیج‌فارس به‌ویژه عربستان در تلاش هستند تا عراق را به ترتیبات سیاسی، امنیتی و اقتصادی که منطقه خلیج‌فارس ممکن است شاهد آن باشد مرتبط کنند، زیرا آنها می‌دانند که حضور عراق در چارچوب این ترتیبات موجب ثبات منطقه‌ای می‌شود؛ بنابراین تلاش برای منزوی کردن عراق نتایج فاجعه باری خواهد داشت». به گفته إلیاس، عراق در درک استراتژیکی کشورهای عربی خلیج‌فارس ارزش روزافزونی پیدا کرده است و این ناشی از این باور است که عراق یکی از مهم‌ترین عرصه‌های رقابت بین قدرت‌های متخاصم منطقه‌ای و بین المللی به‌شمار می‌آید. از این رو، توسعه روابط کشورهای عربی خلیج‌فارس با عراق می‌تواند وضعیت رقابت منطقه‌ای را به عرصه همکاری تبدیل کند.
سرمایه‌گذاری‌های گوناگون در عراق
عبدالرحمن المشهدانی (کارشناس اقتصادی) معتقد است که اگر سرمایه‌گذاری کشورهای عربی حوزه خلیج‌فارس با موفقیت همراه باشد، می‌تواند سرمایه‌گذاری‌های بیشتری در پروژه‌های بلندمدت و تأثیرگذار بر بازار داخلی عراق را جذب کند. کارخانه‌های شرکت “الصافی” و شرکت “چیپس لیز” و همچنین مرغداری‌هایی که در اقلیم کردستان راه اندازی شد، نمونه‌هایی از پروژه‌های سرمایه‌گذاری است که عربستان در خاک عراق احداث کرد. عراق از این سرمایه‌گذاری‌ها در زمینه اشتغال‌زایی برای نیروی کار خود بهره‌مند می‌شود و عربستان سعودی نیز به‌دلیل نزدیکی این پروژه‌ها به بازار مصرف خود، از آنها منتفع شده‌است؛ همچنین با احداث این پروژه‌ها در داخل خاک عراق، بسیاری از مالیات‌ها و عوارض گمرکی برای سرمایه‌گذار حذف خواهد شد.
به گفته المشهدانی، مهم‌ترین سرمایه‌گذاری‌ها مربوط به پروژه “جاده توسعه” می‌شود که مستلزم ساخت کارخانه‌های بسیاری از جمله کارخانه‌های پتروشیمی و آهن در استان بصره و کارخانه تولید شیشه و سیلیس در استان الانبار است؛ در واقع چشم‌انداز این پروژه از جنوب عراق تا شمال آن را با هدف اتصال به اروپا پوشش می‌دهد. لازم به ذکر است که پروژه “مترو بغداد” از سال ۲۰۱۰ مطرح شد؛ این پروژه یک سرمایه‌گذاری بلندمدت ۴۰ ساله محسوب‌می‌شود که یک شرکت مالزیایی در حال طراحی آن است.
همان طور که بیان شد، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها و صنعت عراق فرصت‌های مناسبی را برای توسعه اقتصادی این کشور فراهم خواهد کرد. عراق در ایجاد ثبات امنیتی که از ضروریات جذب سرمایه‌گذاری خارجی میان مدت و بلندمدت تلقی می‌شود، از توانایی لازم برخوردار است و عراق دیگر به دوران ناامنی باز نخواهد گشت.
