گنج پنهان عراق: فسفات، ثروتی مدفون و منتظرِ سرمایه‌گذاری
ریاض جبار العیدانی
مقدمه
فسفات یکی از مهمترین ثروت‌های طبیعی عراق به شمار می‌رود. ذخایر آن در صحرای غربی در سازندهای زمین‌شناسی متعلق به دوره کرتاسه پراکنده شده‌اند و دارای غلظت‌های قابل قبولی از پنتااکسید فسفر هستند که آنها را برای سرمایه‌گذاری صنعتی و اقتصادی مناسب می‌سازد.
عراق از نظر حجم ذخایر در بین پنج کشور برتر جهان قرار دارد، اما این ثروت در مقایسه با منابع نفتی، هنوز به دور از بهره‌برداری بهینه است.
اهمیت فسفات در این است که ماده اولیه برای صنایع حیاتی متعددی مانند کودهای کشاورزی، مواد شیمیایی، داروها و حتی صنایع دفاعی است، علاوه بر نقش محوری آن در حمایت از امنیت غذایی از طریق افزایش تولید کشاورزی و کاهش وابستگی به واردات.
سرمایه‌گذاری در این منبع استراتژیک صرفاً یک گزینه اقتصادی نیست، بلکه گامی در جهت ساختن یک اقتصاد متنوع و پایدار است که جایگاه عراق را در بازار جهانی مواد معدنی تقویت می‌کند.
اول: اجزای معدنی فسفات عراقی:
ذخایر فسفات عراقی از مجموعه‌ای از عناصر و مواد معدنی اصلی تشکیل شده‌اند که کیفیت و قابلیت سرمایه‌گذاری آن را تعیین می‌کنند که مهمترین آنها عبارتند از:
۱- پنتااکسید فسفر (P₂O₅): درصد آن بین (۱۸٪ و ۲۴٪) متغیر است و جزء اصلی آن است.
۲- کلسیم: ساختار معدنی اصلی سنگ معدن را تشکیل می‌دهد.
۳- ناخالصی‌های معدنی: مانند کربنات‌ها، سیلیس و اکسیدهای آهن که بر کیفیت فرآوری تأثیر می‌گذارند.
۴- مواد آلی: که ممکن است مانع برخی از فرآیندهای شیمیایی شوند.
دوم: مکان های زمین شناسی:
ذخایر فسفات عراقی در مناطق غربی، به ویژه استان الانبار متمرکز شده‌اند، جایی که برجسته‌ترین مکان‌ها عبارتند از:
۱- عکاشات: که غنی‌ترین و پربازده‌ترین مکان در نزدیکی مرز سوریه است.
۲- وادی صواب: در جنوب غربی الانبار واقع شده و دارای ذخایر امیدوارکننده‌ای است.
۳- مناطق نجف و کربلا: حاوی شاخص‌های زمین‌شناسی دلگرم‌کننده‌ای هستند.
۴- مناطق نزدیک سنجار: حاوی تجمعات فسفاتی هستند که نیاز به مطالعات تفصیلی دارند.
ثالثاً: حجم ذخایر:
تخمین زده می‌شود که عراق دارای بیش از (ده میلیارد تن) سنگ فسفات است که آن را در این زمینه در ردیف کشورهای پیشرفته جهان قرار می‌دهد. برجسته‌ترین مکان‌های دارای ذخایر را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
عکاشات: ذخایر آن حدود (430 میلیون تن) تخمین زده می‌شود. وادی صواب: بزرگترین مخزن منفرد با ذخایری بالغ بر (3.5 میلیارد تن) است. و مناطق (H2 و H3) در انبار: حاوی تجمعات مهم قابل سرمایه‌گذاری هستند.
با وجود این ارقام بزرگ، بهره‌برداری از آن به دلیل مشکلات در مدیریت و زیرساخت‌ها، همراه با شرایط امنیتی ناپایدار، همچنان محدود است.
چهارم: روش‌های فرآوری و پالایش:
سنگ‌های فسفات برای بهبود کیفیت و افزایش نسبت (P₂O₅) از مراحل مختلفی عبور می‌کنند:
فرآوری فیزیکی: شستشو، طبقه‌بندی، آسیاب کردن و فلوتاسیون.
فرآوری شیمیایی: برشته کردن و فرآوری با اسیدها، به ویژه اسید سولفوریک برای تولید اسید فسفریک.
فرآوری حرارتی: برای تولید فسفر سفید، که یک تکنیک پیشرفته است و هنوز به طور گسترده در عراق اعمال نشده است.
پنجم: صنایع و کاربردهای مرتبط با فسفات
فسفات یک ماده اولیه اصلی برای تعدادی از صنایع حیاتی است، از جمله:
صنایع کودهای کشاورزی: مانند سوپر فسفات تریپل، که به بهبود بهره‌وری محصولات کمک می‌کند.
صنایع شیمیایی: تولید اسید فسفریک، مواد شوینده و سموم دفع آفات.
صنایع غذایی: به عنوان افزودنی برای بهبود بافت و فرآیندهای نگهداری استفاده می‌شود.
صنایع دارویی: در ترکیب برخی از داروها و مکمل‌های غذایی وارد می‌شود.
صنایع نظامی: تولید فسفر سفید مورد استفاده در مهمات و سیگنال‌های حرارتی.
صنایع الکترونیکی: در ساخت تراشه‌ها و مواد عایق.
ششم: توجیه اقتصادی:
سرمایه‌گذاری در بخش فسفات عراق دارای ارزش اقتصادی بالایی است که در موارد زیر مشهود است:
کسب درآمدهای مالی مستقیم از فروش سنگ خام یا محصولات تبدیلی. تنوع بخشیدن به منابع درآمد ملی و کاهش وابستگی به نفت. ایجاد فرصت‌های شغلی گسترده در زمینه‌های معدن و فرآوری. تحریک صنایع داخلی و تقویت ارزش افزوده. افزایش توانایی صادرات از طریق گذرگاه‌های زمینی و دریایی. حمایت از بخش کشاورزی داخلی با تولید کودهایی با قیمت‌های رقابتی.
هفتم: چالش‌ها
با وجود پتانسیل‌های عظیم، سرمایه‌گذاری در فسفات با تعدادی از موانع روبرو است، از جمله: ضعف زیرساخت‌ها در مناطق معدنی، فقدان قوانین سرمایه‌گذاری مشوق، شرایط امنیتی در برخی از مناطق غنی از سنگ خام و کمبود شایستگی‌ها و تخصص‌های فنی و تکنولوژیکی تخصصی.
هشتم: فسفات و امنیت غذایی:
فسفات ارتباط مستقیمی با امنیت غذایی دارد، زیرا اساس صنعت کود است و از این رو، توسعه سرمایه‌گذاری آن در عراق دستاوردهای استراتژیک را محقق می‌کند که برجسته‌ترین آنها عبارتند از: حمایت از کشاورزی محلی و کاهش وابستگی به واردات، افزایش بهره‌وری کشاورزی و دستیابی به خودکفایی و تقویت توانایی صادرات 
محصولات کشاورزی عراقی.
نهم: توصیه‌های آینده:
برای دستیابی به حداکثر بهره‌وری از ثروت فسفات عراق، موارد زیر توصیه می‌شود:
1-توسعه زیرساخت‌های مناطق معدنی و اتصال آنها به شبکه‌های حمل و نقل.
2-ایجاد کارخانه‌های یکپارچه برای فرآوری و تولید کود در داخل کشور.
3-به روز رسانی قوانین مربوط به معدن به گونه‌ای که سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی را تشویق کند.
4-تهیه برنامه‌های آموزشی برای آموزش نیروهای ملی.
5-تقویت همکاری‌های منطقه‌ای برای باز کردن گذرگاه‌های صادراتی پایدار.
6-ادغام بخش فسفات در برنامه‌های توسعه اقتصادی بلندمدت.
خاتمه
عراق دارای ثروت فسفات عظیمی است که می‌تواند ستون اصلی در ساختن یک اقتصاد متنوع و پایدار باشد، در صورتی که از طریق سیاست‌های روشن و سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک به خوبی مورد بهره‌برداری قرار گیرد.
توسعه این بخش نه تنها درآمدهای مالی زیادی را به همراه خواهد داشت، بلکه به حمایت از امنیت غذایی، ایجاد فرصت‌های شغلی و تقویت صنایع داخلی نیز کمک خواهد کرد.
فسفات عراق فقط یک سنگ معدنی نیست، بلکه (“طلای خاموش”) است که منتظر است تا کسی انرژی‌های پنهان آن را آزاد کند تا جایگاه شایسته خود را در توسعه ملی به دست آورد.
مرکز دراسات الشهید الخامس
