از سوئیفت تا حاکمیت دیجیتال: نقشه راه عراق برای ساختار بانکی مستقل و دارای حاکمیت

از سوئیفت تا حاکمیت دیجیتال: نقشه راه عراق برای ساختار بانکی مستقل و دارای حاکمیت

مهندس مصطفى كامل الشريف

مقدّمه
زبان پول و کسب‌وکار، مانند هر حوزه دیگر، با سرعتی چشمگیر دگرگون شده و از اعداد و حساب‌های بانکی خشک و سنتی، به یک منظومه دیجیتال پیچیده تبدیل شده است که آن را الگوریتم‌هایی فرامرزی هدایت می‌کنند. با ورود فناوری به عمق عملیات بانکی و مالی، مفهوم «پول» نیز تغییر کرده و از یک کاغذ فیزیکی به داده‌هایی تبدیل شده است که در شبکه‌های سایبری با سرعت بسیار بالایی مدیریت می‌شوند.

پول دیگر صرفاً وسیله‌ای برای مبادله یا سرمایه‌گذاری نیست، بلکه به سلاحی حاکمیتی در دست کشورهای مستقل تبدیل شده و به ابزاری برای فشار که قدرت‌های بزرگ از آن برای جهت‌دهی به بازارها و تحمیل خواسته‌های سیاسی و اقتصادی خود استفاده می‌کنند. در جهانی که ثروت‌ها با الگوریتم‌ها اداره می‌شوند و جنگ‌ها با دکمه‌های دیجیتال به راه می‌افتند، دیگر حاکمیت با مرزهای جغرافیایی یا شمار تانک و هواپیما سنجیده نمی‌شود، بلکه با توانایی یک کشور در حفاظت از داده‌های مالی خود، تضمین استقلال ساختار بانکی و کنترل جریان‌های پولی از طریق کانال‌های بین‌المللی تعریف می‌شود.

در چنین فضایی، موازنه قدرت در جهان امروز نه با در اختیار داشتن سلاح، بلکه با در اختیار داشتن چیزی تعیین می‌شود که می‌توان آن را «زبان جهانی پول» نامید؛ زبانی که با آن دستورهای انتقال پول نوشته می‌شود و نقشه‌های نفوذ اقتصادی خوانده می‌شود. این زبان همان سوئیفت است؛ سامانه‌ای که امروز ستون فقرات تجارت و مالیه جهانی به شمار می‌رود و هر کشوری که به آن متصل باشد جزئی از منظومه مالی بین‌المللی محسوب می‌شود، و هر کشوری که بیرون از آن قرار گیرد، به واحدی تقریباً منزوی از نظر اقتصادی تبدیل می‌گردد.

اینجاست که پرسش اصلی پدیدار می‌شود: جایگاه عراق در این نقشه کجاست؟ آیا عراق می‌تواند در جهانی که فناوری با حاکمیت درمی‌آمیزد و نرم‌افزار با تصمیم ملی گره می‌خورد، از یک کاربر تابعِ سامانه‌ای تحمیلی به یک بازیگرِ حاکمیتی تبدیل شود که ابزارهای بانکی و شبکه مالی مخصوص به خود را در اختیار داشته باشد؟

از این نقطه، مسیر این مقاله آغاز می‌شود: از سوئیفت تا حاکمیت دیجیتال، و از وابستگی فناورانه تا استقلال مالی؛ نقشه راهی برای یک ساختار بانکی عراقی مستقل و حاکمیتی.

محور نخست: سوئیفت به‌عنوان زبان جهانی پول

سوئیفت چیست؟ واژه SWIFT مخفف عبارت Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication  به‌معنای «جامعه ارتباطات مالی بین‌بانکی جهانی» است. این سامانه در سال ۱۹۷۳ در بلژیک تأسیس شد تا جایگزینی واحد و ایمن برای تبادل پیام‌های بانکی به‌صورت الکترونیکی، به‌جای تلگراف و برقیه، فراهم کند.

در حال حاضر روزانه ده‌ها میلیون پیام از طریق این شبکه جا‌به‌جا می‌شود؛ در سال ۲۰۲3 میانگین حدود ۴۷.۶ میلیون پیام مالی در روز ثبت شد و این رقم در ۲۰۲۴ به حدود ۵۳.۳ میلیون پیام در روز افزایش یافت، که نشان‌دهنده جایگاه آن به‌عنوان زبان جهانی پول است.

سوئیفت چگونه کار می‌کند؟

سوئیفت پول را منتقل نمی‌کند؛ بلکه دستورهای پرداخت را میان بانک‌ها جابه‌جا می‌کند. هر بانک عضو دارای یک کد سوئیفت (BIC) است که حکم نشانی آن را دارد؛ برای نمونه، کدTRIQIQBA  مربوط به بانک تجارت عراق (TBI) است. هنگام ارسال یک حواله از یک بانک عراقی به یک بانک اروپایی، پیام از طریق شبکه رمزگذاری‌شده ارسال می‌شود و سپس عملیات واقعی از طریق حساب‌های کارگزاری بانک‌ها انجام می‌گیرد.

استانداردها و به‌روزرسانی‌ها

سوئیفت در حال گذار جهانی به استانداردISO 20022  است که اطلاعات غنی‌تر و ساخت‌یافته‌تری را ارائه می‌دهد. دوره هم‌زیستی پیام‌های قدیمی (MT) و جدید تا نوامبر ۲۰۲۵ پایان می‌یابد و تغییرات مهمی همچون انتقال سیستم Fedwire آمریکا در مارس ۲۰۲۵ در جریان است. این تحول شفافیت، انطباق و سرعت تسویه‌های بین‌المللی را افزایش می‌دهد.

محور دوم: سوئیفت؛ ابزار فنی که به ابزار حاکمیت تبدیل شد.

از شبکه پیام‌های مالی تا نفوذ ژئوپولیتیک

سوئیفت در آغاز تنها برای تسهیل پیام‌های مالی ایجاد شد، اما کم‌کم به اهرمی برای نفوذ قدرت‌های بزرگ تبدیل شد. زمانی که بانک‌های ایران در سال ۲۰۱۲ از شبکه سوئیفت قطع شدند، تجارت و فعالیت مالی خارجی ایران به‌شدت محدود شد و بر اساس پژوهش‌های معتبر، ایران حدود ۵۰ درصد از درآمد نفتی و ۳۰ درصد از تجارت خارجی خود را به‌دلیل محرومیت از شبکه پرداخت جهانی از دست داد.

در سال ۲۰۲۲ نیز وقتی برخی بانک‌های روسیه پس از حمله به اوکراین از شبکه کنار گذاشته شدند، بخش مهمی از تعاملات مالی بین‌المللی روسیه فلج شد و کانال‌های پرداخت فرامرزی آن در چارچوب مجموعه‌ای از تحریم‌های وسیع بین‌المللی بازطراحی گردید.

نتیجه کلیدی: هر کس کلیدهای این شبکه را در اختیار دارد، کلیدهای اقتصاد را نیز در دست دارد؛ می‌تواند دسترسی را بدهد یا ببندد. به همین دلیل، برای کشوری با ابعاد و منابع عراق، باقی‌ماندن به‌عنوان کاربری تابع در یک منظومه که تصمیم‌گیری آن در جای دیگری انجام می‌شود قابل دوام نیست.

محور سوم: عراق در شبکه سوئیفت

میان پیوند مالی و محدودیت‌های حاکمیتی

وضعیت کنونی و اثر آن بر تصمیم‌گیری مالی

اتصال به سوئیفت برقرار است: بانک‌های عراقی دارای کد سوئیفت هستند و حواله‌های بین‌المللی انجام می‌دهند مانند (TRIQIQBA که مربوط به بانک TBI است) این موضوع نشان می‌دهد شبکه از نظر فنی فعال است. ولی داشتن کد به‌معنای داشتن روابط کارگزاری گسترده با همه ارزها و بازارها یا آزادی کامل در تسویه‌ها نیست.

کانال دلار: بخش بزرگی از جریان دلار وابسته به مقررات وزارت خزانه‌داری و فدرال رزرو آمریکاست. در سال‌های اخیر برخی بانک‌های عراقی به دلایل مربوط به انطباق و مبارزه با پول‌شویی با محدودیت‌هایی در معاملات دلاری مواجه شدند؛ این موضوع در گزارش‌های Reuters (فوریه ۲۰۲۵) و Wall Street Journal (سپتامبر ۲۰۲۴) نیز مطرح شده است.

پیامدهای محدودیت بر حاکمیت مالی: از سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ نظارت آمریکا بر «پنجره یکپارچه فروش دلار» در عراق تشدید شد، که دسترسی به ارز سخت را محدود و ساختار انتقالات را مجبور به بازتنظیم کرد؛ این وضعیت بر نرخ ارز و بازار موازی نیز تأثیر گذاشت، چنانکه در گزارش‌های معتبر (AP News) آمده است.

نتیجه عملی: اگرچه عراق به شبکه سوئیفت متصل است، اما در بهره‌برداری از کانال‌های آن مستقل نیست؛ زبان را می‌شناسد، ولی قلمی که با آن نوشته می‌شود در اختیارش نیست.

محور چهارم: از پول کاغذی تا پول حاکمیتی

گذار از پول چاپ‌شده به پول دیجیتال (CBDC)

جهان به‌سوی ارزهای دیجیتال بانک‌های مرکزی (CBDC) حرکت می‌کند؛ لایه‌ای پولی با ماهیتی حاکمیتی که ویژگی‌های پول سنتی را حفظ می‌کند و در عین حال از مزایای دیجیتالی‌شدن بهره می‌گیرد.

چین با یوان دیجیتال (e-CNY) گسترده‌ترین تجربه CBDC را در جهان اجرا کرده و دامنه استفاده از آن را در بسیاری از شهرها گسترش داده است. این تجربه در ماه مه ۲۰۲۴ به هنگ‌کنگ نیز رسید و حجم تراکنش‌ها میان ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ رشد قابل توجهی داشت.

روسیه نیز روبل دیجیتال را با چارچوب قانونی که از ژوئیه ۲۰۲۳ لازم‌الاجرا شده، به‌صورت مرحله‌ای آزمایش می‌کند و برنامه گسترش وسیع آن را برای سال ۲۰۲۵ در نظر گرفته است.

نمونه دانمارک: زیرساخت پیش از ارز

دانمارک هنوز «کرون دیجیتال» منتشر نکرده است. برخلاف چین و روسیه، مسیر متفاوتی را برگزیده و تصمیم گرفته ابتدا زیرساخت پرداخت را نوسازی کند و تنها پس از تکمیل آن سراغ هرگونه شکل از پول دیجیتال حاکمیتی برود.

در سال ۲۰۲۴، بانک ملی دانمارک (Danmarks Nationalbank) با همکاری بانک مرکزی اروپا (ECB) اعلام کرد که کرون دانمارک تا سال ۲۰۲۵ در سامانه‌های اروپایی T2 وTIPS  ادغام خواهد شد. این ادغام به معنای آن است که کرون دانمارک از طریق شبکه واحد پرداخت‌های آنی اروپا مدیریت و تسویه خواهد شد؛ همان زیرساختی که در منطقه یورو به‌کار می‌رود.

این تصمیم بر مبنای یک دیدگاه محافظه‌کارانه دانمارکی است: موفقیت در گذار دیجیتال پول نه با انتشار سریع ارز دیجیتال، بلکه با ایجاد زیرساخت منسجم، قدرتمند و یکپارچه آغاز می‌شود؛ یعنی شبکه‌های پرداخت، استاندارد پیام‌رسانی ISO 20022 و سامانه‌های تسویه فوری.

نتیجه
تجربه دانمارک نشان می‌دهد استقلال پولی با سرعت انتشار ارز دیجیتال اندازه‌گیری نمی‌شود، بلکه با توان کشور در به‌روزرسانی و اداره زیرساخت مالی خودش سنجیده می‌شود. این نکته برای عراق پیش از اندیشیدن به «دینار دیجیتال» بسیار حیاتی است.

نکته کلیدی برای عراق: پول حاکمیتی دیجیتال (Digital Dinar) پروژه‌ای نرم‌افزاری نیست؛ نهادی حاکمیتی است که می‌تواند شمول مالی را تقویت کند، هزینه پرداخت‌ها را کاهش دهد و شفافیت را افزایش دهد، اما فقط در صورتی که بر مراکز داده ملی، پروتکل‌های رمزنگاری بومی و سامانه‌های نگهداری کلید تحت حاکمیت کامل عراق بنا شود.

محور پنجم: از SWIFT تا  Iraqi Financial Net (IFN)

ساخت یک لایه حاکمیتی درون نظام جهانی

تعریف کوتاه: Iraqi Financial Net (IFN)  یک لایه ملی برای پیام‌رسانی مالی است که بر پایه استاندارد ISO 20022  اجرا می‌شود. پیام‌ها در داخل عراق ثبت و مدیریت می‌شوند و اتصال خارجی تنها از طریق یک «درگاه حاکمیتی» صورت می‌گیرد که پیش از ارسال هر پیام به سوئیفت، انطباق و تحریم‌ها را ارزیابی می‌کند.

ایده چنین است: ایجاد یک شبکه ملی پیام‌رسانی بانکی که کاملاً مطابق استاندارد ISO 20022 کار کند و ارتباط خارجی آن زیر نظر یک بوته کنترل‌شده عراقی باشد. این راهبرد جدایی از جهان نیست؛ بلکه لایه‌ای حاکمیتی است که جریان مالی را تنظیم می‌کند. کشورهایی دیگر نیز مسیر مشابهی داشته‌اند:

• روسیه: سامانه SPFS که شبکه پیام‌رسانی مالی داخلی است و به‌صورت ۲۴ ساعته در ۳۶۵ روز سال فعال است و در صورت لزوم با بانک‌های کارگزار خارجی تکمیل می‌شود.
• چین: سامانه CIPS که نه‌فقط پیام‌رسانی، بلکه پایاپای و تسویه فرامرزی با یوان را نیز مدیریت می‌کند.
• هند: سامانه SFMS که استاندارد پیام‌رسانی مالی ملی است و شبکه پرداخت‌های داخلی را به هم متصل می‌کند.

نقشه اجرای IFN در عراق: در نسخه اصلی مقاله حذف شده؛ زیرا یک مطالعه مستقل و مفصل محسوب می‌شود.

محور ششم: امنیت سایبری به‌عنوان سپر حاکمیت مالی

از حفاظت پول تا حفاظت اعتماد: حملات سایبری علیه بانک‌ها پیش از آنکه پول را هدف بگیرند، اعتماد را نشانه می‌روند؛ و اعتماد مهم‌ترین سرمایه نظام مالی است. بنابراین:

• ایجاد مرکز ملی امنیت بانکی (Banking SOC) که شبانه‌روز پیام‌های پرداخت را رصد کند، حملات را زود شناسایی کند و مدیریت رخداد انجام دهد.
• تقویت اطلاعات تهدید (CTI) با داده‌هایی از ارائه‌دهندگان جهانی تحریم و انطباق و با استفاده از ساختارهای داده‌ای غنی ISO 20022.
• تصویب «قانون حاکمیت داده‌های بانکی» برای الزام ذخیره‌سازی و پردازش داخلی داده‌ها و منع انتقال آن به خارج مگر با مجوز حاکمیتی قابل بازرسی.
• هم‌راستایی اجباری با استانداردهای امنیتی بین‌المللی مانند ISO 27001 و PCI DSS در مراکز داده بانکی و سامانه‌های کارت‌های پرداخت.
• بومی‌سازی مدیریت کلیدهای رمزنگاری (KMS/HSM) در سخت‌افزارهای HSM تحت حاکمیت بانک مرکزی و جلوگیری از میزبانی کلید در خارج.

محور هفتم: به‌سوی یک الگوی عراقی برای حاکمیت مالی دیجیتال

سه پایه استقلال مالی ملی

1. حاکمیت تراکنش‌ها: استفاده از IFN به‌عنوان کانال اصلی پیام‌رسانی داخلی به‌جای تکیه کامل بر بانک‌های کارگزار خارجی.
2. حاکمیت داده‌ها: اداره مراکز داده مالی داخل عراق زیر نظارت بانک مرکزی و یک نهاد مستقل انطباق
3. حاکمیت اتصال: ایجاد «ابر مالی ملی (Iraqi National Financial Cloud)» برای میزبانی خدمات بانکی، انطباق و مدیریت ریسک و همچنین تشکیل بنیانی برای عرضه «دینار دیجیتال» جهت تسویه‌های محلی امن.

فرصت تاریخی عراق: جهان از شبکه‌های پراکنده به ساختارهای مالی حاکمیتی دیجیتال حرکت می‌کند. ساخت IFN امروز یعنی کنترل جریان پول فردا. هرکس لایه ملی خود را زودتر بنا کند زبان مالی خود را خواهد نوشت؛ و هرکس درنگ کند پیام‌هایش را با قلم دیگران خواهد نوشت.

محور هشتم: توسعه نظام بانکی به‌عنوان یک اولویت ملی

اصلاح مالی برابر است با اصلاح حاکمیتی

این اصلاح یک پروژه فنی نیست؛ پروژه‌ای حاکمیتی است برای محافظت از تصمیم‌گیری مالی:

• نوسازی قوانین برای رسمیت‌بخشیIFN، درگاه حاکمیتی و نظام انطباق واحد.
• پرورش نیروهای متخصص در امنیت سایبری، حکمرانی دیجیتال و انطباق بین‌المللی.
• گسترش مفهوم انطباق (Compliance) تا شامل امنیت ملی نیز بشود نه صرفاً انطباق مالی.
• الزام بانک‌ها به ادغام در سامانه حاکمیتی IFN و ابر مالی ملی، به‌جای اتکا به سامانه‌های پراکنده و نرم‌افزارهای غیرملی.

خاتمه: کشوری که سرورش را ندارد، تصمیمش را ندارد

حاکمیت مالی با شمار اسکناس یا حجم ذخایر سنجیده نمی‌شود، بلکه با اینکه چه کسی بر زیرساخت دیجیتالی که از آن ثروت محافظت و آن را مدیریت می‌کند تسلط دارد. کشوری که برساخته‌های دیجیتال دیگران تکیه کند، تابع تصمیم آنان خواهد بود. اما کشوری که زیرساخت حاکمیتی خود را بسازد، قواعد بازی مالی را خود می‌نویسد و اختیار پول و تصمیمش را در دست می‌گیرد.

در جهانی که الگوریتم‌ها نیرومندتر از ارتش‌ها شده‌اند و کدها کلیدهای جدید نفوذ به شمار می‌آیند، جایی برای کشوری که حاکمیت فناورانه و داده‌ای ندارد باقی نمی‌ماند. راه گذار از سوئیفت به حاکمیت دیجیتال پروژه‌ای بانکی یا بخشی نیست؛ پروژه یک دولت است که می‌خواهد تصمیم مالی‌اش را بازپس گیرد و از ثروتش محافظت کند که پنجره تاریخی آن نه فردا، بلکه همین اکنون است.

منابع

1. گزارش سالانه SWIFT برای سال ۲۰۲۳:
   در این گزارش اشاره شده است که میانگین حجم پیام‌های مالی (FIN) در شبکه SWIFT طی سال ۲۰۲۳ حدود ۴۷.۶ میلیون پیام در روز بوده است.
   منبع: وب‌سایت رسمی
2. بانک ملی بلژیک (National Bank of Belgium):
   گزارشی درباره حجم پیام‌های SWIFT در سال ۲۰۲۴ که میانگین روزانه آن حدود ۵۳.۳ میلیون پیام مالی بوده است.
   منبع: nbb.be.
3. SWIFT – گذار به استاندارد ISO 20022:
   اسنادی که پایان دوره همزیستی میان سیستم‌های MT و ISO 20022 را در نوامبر ۲۰۲۵ توضیح می‌دهد و همچنین انتقال سیستم Fedwire آمریکا در مارس ۲۰۲۵ به استاندارد جدید را مشخص می‌کند.
   منبع: swift.com.
4. گزارش بانکP. Morgan:
   توضیحاتی درباره مهلت‌های نهایی توقف استفاده از پیام‌های سنتی (MT103/MT202) در چارچوب گذار به استاندارد ISO 20022.
   منبع: JPMorgan.
5. کد SWIFT بانک تجارت عراق (Trade Bank of Iraq):
   کد بین‌المللی TRIQIQBA که در شبکه جهانی SWIFT ثبت شده است.
   منبع: پلتفرم Wise و داده‌های رسمی
6. بنیاد کارنگی برای صلح بین‌المللی (Carnegie Endowment):
   تحلیلی درباره اثر قطع دسترسی ایران به سیستم SWIFT در سال ۲۰۱۲، که منجر به از دست رفتن حدود ۵۰٪ درآمدهای نفتی و کاهش حدود ۳۰٪ تجارت خارجی این کشور شد.
   منبع: carnegieendowment.org.
7. شورای اتحادیه اروپا (EU Council):
   اسناد رسمی که جزئیات تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه روسیه در سال ۲۰۲۲، از جمله حذف تعدادی از بانک‌های روسیه از SWIFT، را توضیح می‌دهد.
   منبع: consilium.europa.eu.
8. مرکز Economics Observatory:
   مطالعه‌ای درباره اثربخشی تحریم‌های غرب علیه روسیه و تأثیر محدودیت‌ها بر بخش مالی و بانکی این کشور.
   منبع: economicsobservatory.com.
9. خبرگزاری رویترز – ۱۶ فوریه ۲۰۲۵:
   گزارشی درباره تصمیم دولت عراق برای ممنوعیت پنج بانک محلی از معامله با دلار آمریکا پس از نشست‌هایی با وزارت خزانه‌داری ایالات متحده.
   منبع: reuters.com.
10. روزنامه وال‌استریت ژورنال – سپتامبر ۲۰۲۴:
    تحقیقی درباره انتقالات بانکی عراق از طریق سیستم مالی آمریکا و تأثیر آن بر استقلال تصمیم‌گیری مالی کشور.
    منبع: wsj.com.
11. خبرگزاری آسوشیتدپرس (AP News):
    گزارشی درباره تشدید محدودیت‌های آمریکا بر جریان دلار به عراق و پیامدهای آن بر بازار و نرخ ارز.
    منبع: apnews.com.
12. بانک مرکزی چین – رویترز – و رصدخانه Atlantic Council برای ارزهای دیجیتال (CBDC Tracker):
    داده‌هایی درباره گسترش استفاده از یوان دیجیتال (e-CNY)، از جمله آغاز آزمایش آن در هنگ‌کنگ و رشد حجم معاملات طی سال‌های ۲۰۲۳–۲۰۲۴.
    منابع: reuters.com، org، pbc.gov.cn.
13. قانون روبل دیجیتال و اسناد فنی بانک روسیه (Bank of Russia):
    متن قانون فدرال مربوط به ارز دیجیتال بانک مرکزی روسیه و جزئیات مراحل اجرای این پروژه.
    منابع: digitalpolicyalert.org وru.
14. بانک مرکزی اروپا (ECB) و بانک ملی دانمارک – مارس ۲۰۲۴:
    بیانیه مشترکی درباره ادغام کرون دانمارک در سیستم‌های پرداخت اروپایی T2 و TIPS تا سال ۲۰۲۵.
    منبع: ecb.europa.eu.
15. بانک روسیه – سیستم SPFS:
    گزارش رسمی درباره سیستم پیام‌رسانی مالی روسیه (SPFS)، ساختار فنی آن و سازوکار عملکرد آن به عنوان جایگزینی محلی برای
    منبع: cbr.ru.
16. سیستم چینی CIPS (Cross-Border Interbank Payment System):
    اسناد رسمی درباره سازوکار سیستم پرداخت‌های فرامرزی با یوان چین و نقش آن در تقویت استقلال سیستم مالی چین.
    منبع: cips.com.cn.
17. سیستم هندی SFMS (Structured Financial Messaging System):
    اسنادی صادره از مؤسسه توسعه و پژوهش فناوری‌های بانکی (IDRBT) و شرکت IFTAS که سازوکار پیام‌رسانی مالی هند، مشابه SWIFT، را توضیح می‌دهد.
    منبع: idrbtca.org.in.

مرکز دراسات الشهيد الخامس