اقدامات اخیر مقتدی صدر دال بر چه چیزی است؟

با وجود این که مقتدی صدر می گوید که از سیاست کنار کشیده است اما به عقیده ناظران اقدامات اخیر وی به مانند تعلیق جریان صدر و همچنین صدور تعهدنامه ای برای پیروان این جریان -چه از نظر کوتاه مدت و چه از نظر بلند مدت- به نظر می آید که دارای جنبه سیاسی نیز است.

در مدت اخیر مقتدی صدر طی اقداماتی ناگهانی دست به تعلیق جریان خود و در ادامه اقدام به صدور سندی به عنوان “تعهدنامه” -در جهت اطاعت اعضای جریان از رهبری آن- زد. اگرچه اقدام نخست به ظاهر در جهت مبارزه با فرقه انحرافی به نام “اصحاب القضیه” بود اما اقدام دوم مقدمات خاصی نداشت و البته دلیل آن نیز و لو به ظاهر بیان نشد.

اما سؤالی که در این جا برای بسیاری مطرح می شود این است که آیا مقتدی صدر واقعا اهدافش از این اقدامات صرفا در جهت مبارزه با یک فرقه انحرافی یا در جهت مشاهده میزان اطاعت اعضای جریان خویش از رهبری جریان است یا این که اهدافی سیاسی -چه در کوتاه مدت و چه در بلند مدت- در کنار اهداف مذکور نیز در سر دارد؟ در این یادداشت به بررسی اهداف سیاسی احتمالی مربوط به اقدامات اخیر مقتدی صدر طی دو سه سال اخیر خواهیم پرداخت.

تلاش اول: انتخابات 2022

در حقیقت هدف مقتدی صدر از نظر دراز مدت در تمامی اقدامات اخیر به انضمام تلاش های انتخاباتی وی از سال 2022 و پیش از آن در زمان اعتراضات موسوم به “تشرین” در یک چیز خلاصه می شود: رهبری دینی-سیاسی یکه تاز و بلا منازع در عراق و یا در حالت حداقلی رهبری دینی- سیاسی جامعه شیعی آن.

مقتدی صدر در انتخابات 2022 در همین جهت هدف خود را کسب 100 کرسی در مجلس گذاشت و اگرچه نتوانست این هدف را محقق کند اما بهترین نتیجه ممکن در تاریخ مشارکت های انتخاباتی خود را با کمک قانون انتخابات تغییر یافته -یعنی کسب 73 کرسی- محقق کرد. به عقیده کارشناسان هدف از تحقق چنین نتیجه ای نیز تشکیل دولتی با کمک متحدان اهل سنت و کرد خود بود به طوری که در چنین سناریویی مقتدی صدر نماینده تمام گروه های شیعی -با تمام تنوع و تکثر آن ها- می شد؛ به فراخور این هدف نیز طبیعتا نخست وزیر هم صدری خالص یا به قول طرفداران این جریان “صدری قح” می شد.

در چنین حالتی هدف مذکور مقتدی صدر در حالت حداقلی یعنی رهبری سیاسی و دینی جامعه شیعی از طریق قانونی به نام “صندوق رأی” محقق می شد و با در دست گرفتن مجلس و دولت توسط این جریان عملا آنان می توانستند به پاکسازی ساختار دولت از عناصر شیعی مخالف خود بپردازند؛ تقریبا می توان چنین مکانیزمی برای سیطره بر تمام ساختار دولت توسط این جریان را به تلاش های اردوغان و حزب وی “عدالت و توسعه” در ترکیه تشبیه کرد؛ یعنی سیطره بر تمام قدرت از راه صندوق رأی و دموکراتیک ترین شیوه ممکن.

تلاش دوم: راه اندازی اعتراضات خیابانی

پس از این که به دلایل متعدد که از حوصله بحث خارج است، تلاش های مقتدی صدر برای تشکیل دولت طبق چارچوب مذکور در بخش قبل محقق نشد، مقتدی صدر اقدام به بر هم زدن قاعده بازی زد و آن عبارت بود از “دستور به استعفای نمایندگان فراکسیون خویش” اما این اقدام به نظر می رسید که عبارت از یک اشتباه محاسباتی بود و نه تنها باعث عقب کشیدن رقیبان شیعه وی نشد بلکه باعث شد که راه برای تشکیل دولت این بار توسط آنان -و در همان کانسپتی که صدر آن را برای خود رویا پردازی می کرد- هموار شود.

در چنین شرایطی مقتدی صدر برای این که داشته های سیاسی خود را حفظ کرده تا از باقیمانده این داشته ها برای تحقق هدف مذکور خود استفاده کند، دست به اعتراضات خیابانی و تصرف مجلس عراق در منطقه سبز بغداد کرد. اما از نظر کارشناسان در نهایت این اقدام نیز با درگیری های معروف میان نیروهای وی و نیروهای وابسته به دولت و نیروهای وابسته به گروه های مسلح شیعی با شکست رو به رو شد.

یکی از مهم ترین دلایل این شکست و اصلا کشیده شدن این غائله به درگیری مسلحانه این بود که بر خلاف دفعه پیش در اعتراضات تشرین، این بار هم قشر خاکستری عراق و هم جوانان تشرینی با مقتدی صدر همراه نشدند. استدلال آنان برای عدم همراهی هم حول دو محور بود: اول حضور خود مقتدی صدر و جریانش در سازوکار سیاسی فعلی و بخشی از مشکل بودن این جریان، دوم عدم ثبات این جریان بر روی یک موضع مشخص. اما اصلی ترین دلیل همان دلیل اول بود؛ در واقع یک جریان سیاسی که خود بخشی از نظام سیاسی موجود است، نمی تواند علیه آن نظام انقلاب کند. همین موضوع باعث شد که مقتدی صدر تغییر تاکتیک در راستای تحقق استراتژی خود دهد.

تلاش سوم: تمرکز برای مرجعیت

در بحبوحه اعتراضات منطقه سبز و سپس درگیری های مسلحانه مربوط به آن، اتفاق دیگری رخ داد که آن اتفاق به مثابه نقطه عطفی برای تغییر تاکتیک مقتدی صدر بوده و آن عبارت بود “کناره گیری آیت الله حائری” از مرجعیت. شخصی که مقتدی صدر لا اقل از نظر احکام و فروع دین از وی تقلید می کرد. در مقابل این اقدام آیت الله حائری، مقتدی صدر اعلام کرد که از سیاست کناره گیری خواهد کرد.

به عقیده ناظران در واقع این اقدام مقتدی صدر به مثابه یک گام رو به عقب (کناره گیری از سیاست) و دو گام رو به جلو (تلاش برای تطهیر جریان وی از آلودگی های سازوکار سیاسی فعلی و بازگشت حقیقی این بار در ردای مرجعیت) بود. از این جا به بعد بود که مقتدی صدر از طرفدارانش خواست که به درگیری ادامه ندهند و به خانه های خود بازگردند زیرا متوجه شده بود که ایجاد تغییر از طرق سیاسی موجود پس از تلاش های متعدد ممکن نیست زیرا نه مردم (قشر خاکستری و تشرینی ها) با وی همراه خواهند شد و نه از نظر قدرت و ثروت و نیز پایگاه اجتماعی در سطحی از توانایی است که بتواند از طرق سیاسی رویای خود را محقق کند.

اما اگر بتواند به گونه ای در سیاست حضور داشته باشد که مسئول مشکلات نشان داده نشود و نیز از منابع قدرت و ثروت به طور کامل محروم نشود و همزمان خود را برای مرجعیت آماده کند، در این صورت به عقیده خویش -خصوصا برای دوره ما بعد آیت الله سیستانی دام ظله- شانس بیشتری برای تحقق هدف خود یعنی زعامت دینی و سیاسی عراق یا لا اقل جامعه شیعی دارد. از همین جا حالا به تلاش های اخیر مقتدی صدر می رسیم.

بررسی تلاش های اخیر مقتدی صدر

حالا مقتدی صدر در اقدامات اخیر خود در یکی دو ماه گذشته اولا اقدام به تعلیق جریان خود کرده است و ثانیا سندی را به عنوان تعهدنامه برای اعضای خود فرستاده است. در واقع این اقدامات مقتدی صدر را باید در دو کانتکست کوتاه مدت و بلند مدت بررسی کرد.

در کوتاه مدت صدر با اقدام اول خود اولا خواهان متحد کردن و یک دست کردن صفوف هواداران خویش است و نیز با اقدام دوم خواهان به دست آوردن جامعه آماری از نظر اطاعت پذیری هواداران جریان خود است؛ این مهم -خصوصا در زمینه اقدام دوم- زمانی اهمیت خود را نشان می دهد که جریان صدر پیش از انتخابات 2022 نیز از طریق طرحی به نام “البنیان المرصوص” تلاش کرد که چنین جامعه آماری را به دست آورد و در این خصوص، این طرح واقعا برای پیروزی آنان مؤثر واقع شد.

به طور کل صدر در کوتاه مدت با تحقق اهداف اقدامات خود احتمالا می خواهد با قدرت در “انتخابات شوراهای استانی” شرکت کند زیرا همانگونه که بیان شد، جریان صدر نمی تواند به طور کلی از سیاست خارج شود اما می تواند در سطحی در آن حضور داشته باشد که مسئول مشکلات نشان داده نشود؛ مثلا حضوری در سطح شوراهای استانی و استانداران و نمایندگان مجلس و چند وزارتخانه خدماتی داشته باشد اما در سطح تعیین نخست وزیر یا وزارتخانه های کلیدی حضوری نداشته داشته باشد.

اما در دراز مدت هدف مقتدی صدر از این اقدامات همانطور که بیان شد تلاش در مسیر مرجعیت است. خصوصا که با اقدام اول خود می خواهد ساحت هواداران خود را از جریان های انحرافی پاک کند تا با چنین جریاناتی به شخصیت و اعتبار دینی خود در میان اقشار و جمع های دینی خصوصا در نجف اشرف خدشه ای وارد نکند.

شهاب نورانی فر