بحران انتخاب استانداران در کرکوک و دیالی: بررسی چالش‌ها و راهکارها
علی نوریان
انتخاب استانداران کرکوک و دیالی به‌دلیل مسائل سیاسی پیچیده و تنش‌های قومیتی در این دو استان به تعویق افتاد. این تعویق و انسداد سیاسی به چهار عامل عمده از جمله اختلافات بین احزاب سیاسی، تنش‌های قومیتی، مداخله خارجی و فساد مربوط می‌شود.
استان کرکوک که به تنوع قومیتی و مذهبی شهرت داشته، از سال ٢٠١٧ تحت کنترل مشترک احزاب کرد، ترکمن و عرب بوده است. مایکل نایتز در مقاله خود تحت‌عنوان “بن بست سیاسی در کرکوک و دیالی” می‌نویسد: «هر گروه قومی می‌خواهد نقش پررنگ تری در اداره استان و سهم بیشتری در قدرت و منابع کرکوک به‌دست‌آورد و هیچ‌یک از آنها حاضر به توافق با دیگری نیستند. کردها خواهان خودمختاری بیشتر برای کرکوک هستند، در حالی که عرب قصد دارد حاکمیت بغداد بر استان کرکوک را حفظ کند؛ ترکمن‌ها نیز خواهان به رسمیت شناخته شدن حقوق خود به‌عنوان یک اقلیت قومیتی هستند». از این رو این تنش‌های قومیتی انتخاب استاندار را دشوار می‌کند، زیرا هیچ نامزدی نمی‌تواند حمایت همه گروه‌های قومی را به‌دست‌آورد و در نهایت مذاکرات بین احزاب سیاسی کرد، عرب و ترکمن در مورد موضوعات کلیدی مانند تقسیم قدرت، آموزش، زبان رسمی و به‌طور کلی نسبت به نحوه اداره استان کرکوک و اینکه چه کسی باید استاندار شود، به بن بست رسیده است. همچنین در مقاله فیبی مار (مورخ آمریکایی تاریخ معاصر عراق) تحت‌عنوان “استان دیالی: دنیای کوچکی از چالش‌های عراق” ذکر شده‌است: «در دیالی، احزاب شیعه و سنی بر سر قدرت رقابت می‌کنند. احزاب شیعه خواهان حفظ قدرت در استان هستند، در حالی که احزاب سنی می‌خواهند سهم بیشتری در قدرت به‌دست بیاورند. تنش‌های مذهبی بین شیعه و سنی و حتی بین خود گروه‌های شیعی در سال‌های اخیر افزایش یافت است»؛ از این رو انتخاب استاندار در استان دیالی هم به‌عنوان یک چالش جدی به‌حساب می‌آید.
لازم به ذکر است که مداخله کشورهای همسایه از جمله ایران و ترکیه در سیاست داخلی عراق و حمایت آنها از احزاب و گروه‌های مختلف عراقی، امر انتخاب استانداران کرکوک و دیالی را پیچیده‌تر کرده است. همچنین فساد در عراق یک مشکل بزرگ است و این امر بر روند انتخابات تأثیر می‌گذارد؛ برخی از احزاب سیاسی از موضوع فساد به‌عنوان حربه‌ای برای پیشبرد منافع خود استفاده کرده و این امر انتخاب استاندارانی که شایسته و صالح باشند را دشوار می‌کند.
اختلافات بین احزاب شیعه در استان دیالی در سال ۲۰۲۳
استان دیالی در عراق، با اکثریت جمعیت شیعه، همواره محل تنش و اختلاف بین احزاب شیعه بوده است. مایکل نایتز در مقاله‌ای تحت‌عنوان “شکاف میان احزاب شیعه در عراق: مطالعه موردی استان دیالی” بیان می‌کند: «این اختلافات در سال ۲۰۲۳ به‌ویژه پس از انتخابات پارلمانی و تشدید تنش‌های سیاسی در عراق و همچنین در پی تظاهرات و ناآرامی‌های متعددی در استان دیالی در اعتراض به فساد، بیکاری و کمبود خدمات عمومی، افزایش پیدا کرد. ائتلاف الفتح یکی از مهم‌ترین احزاب شیعه در استان دیالی است؛ این ائتلاف به رهبری هادی العامری (رئیس ائتلاف «نبنی» و دبیرکل سازمان بدر و از فرماندهان الحشد الشعبی) متشکل از گروه‌های مختلف شیعه بوده که در انتخابات ۲۰۲۳ بیشترین کرسی را در استان دیالی به‌دست‌آورد. مجلس اعلای اسلامی عراق از دیگر احزاب مهم شیعه در این استان است که در سال‌های اخیر قدرت خود را در استان دیالی تا حدودی از دست داده است. همچنین حزب الدعوه علی‌رغم فعالیت خود در استان دیالی از پایگاه مردمی ضعیف تری نسبت به ائتلاف الفتح و مجلس اعلای اسلامی عراق برخوردار است».
جوست هیلترمن در کتابی تحت‌عنوان “استان دیالی: تاریخ اجتماعی-سیاسی” بیان کرده است: «اختلافات اصلی بین این سه حزب شیعی در استان دیالی به سه مسئله از جمله تقسیم قدرت، الحشد الشعبی و روابط با ایران بر می‌گردد. این احزاب در تفسیر اسلام و نحوه اداره کشور اختلاف‌نظر دارند؛ ائتلاف الفتح از حشدالشعبی حمایت می‌کند و خواهان ادغام آن در ارتش عراق است، در حالی که مجلس اعلای اسلامی عراق و حزب الدعوه خواهان محدود کردن نقش حشدالشعبی در امور سیاسی و امنیتی و عدم ادغام آن در ارتش عراق هستند. همچنین ائتلاف الفتح به‌دلیل نزدیکی به ایران مورد انتقاد مجلس اعلای اسلامی عراق و حزب الدعوه قرار گرفته است. در نتیجه احزاب شیعه در استان دیالی بر سر تقسیم قدرت در مناصب دولتی و استانی با یکدیگر اختلاف دارند؛ این اختلافات پیامدهای منفی متعددی از جمله درگیری‌های خیابانی بین طرفداران احزاب در چندین شهر این استان، بی ثباتی سیاسی، ناامنی و ترور شخصیت‌های سیاسی و مذهبی، کند شدن فرایند توسعه، افزایش تنش‌های مذهبی و نارضایتی عمومی را به‌دنبال داشته است».
تنش‌های قومی و مذهبی در استان‌های کرکوک و دیالی: دیدگاه تحلیلگران
کارشناسان و تحلیلگران برجسته در مورد تنش‌های قومی و مذهبی در استان‌های کرکوک و دیالی نظرات مختلفی ارائه داده‌اند. سیف السعد (تحلیلگر سیاسی عراقی) معتقد است که تنش‌های موجود در کرکوک و دیالی ریشه در تاریخ و ساختار سیاسی عراق دارد و هر کدام از گروه‌های قومی در استان کرکوک، روایت تاریخی خود را از این استان دارند و این تنازع روایت به‌همراه سیاست‌های بعثی‌ها در گذشته، زمینه را برای بروز تنش‌های دائمی فراهم کرده است. به عقیده فرزند شیرکو (پژوهشگر استراتژیک و تحلیلگر سیاسی مسائل اقلیم کردستان) مناقشات در کرکوک حول محور مسائلی مانند مالکیت زمین، توزیع قدرت و هویت قومی می‌چرخد و حل این مناقشات نیازمند گفت‌وگوی ملی و توافقی عادلانه بین طرف‌های درگیر است.
احسان الشمری (تحلیلگر برجسته مسائل سیاسی عراق) در این خصوص بیان می‌کند: «فعالیت گروه‌های تروریستی مانند داعش در استان‌های کرکوک و دیالی، ثبات و امنیت را به مخاطره انداخته و روند حل و فصل مسائل سیاسی را با چالش مواجه کرده است. همچنین وی معتقد است که دولت مرکزی عراق از قدرت و نفوذ کافی برای حل و فصل قاطعانه مسائل مربوط به کرکوک و دیالی برخوردار نیست. عدم وجود یک اراده قوی سیاسی و همچنین کمبود منابع و امکانات، از جمله موانع پیش روی دولت در این زمینه هستند».
در این میان هیوا عثمان (کارشناس مسائل اقلیت‌ها) می‌گوید: «دخالت‌های خارجی کشورهای همسایه، در تشدید تنش‌های قومی و مذهبی در این مناطق نقش بسزایی دارد. به گفته عثمان حضور گروه‌های تروریستی مانند داعش در این مناطق، تنش‌های قومی و مذهبی را تشدید کرده و امنیت و ثبات را به خطر انداخته‌است. برخی از کارشناسان معتقدند که تنش‌های قومی و مذهبی در کرکوک و دیالی بخشی از یک مشکل بزرگ‌تر در عراق به‌نام “فقدان هویت ملی مشترک” است.
در خصوص راه حل این تنش‌ها فؤاد حسین (وزیر امور خارجه عراق) می‌گوید: حل تنش‌های قومی و مذهبی در کرکوک و دیالی نیازمند گفتگوی ملی و توافقی عادلانه بین طرف‌های درگیر است و قانون اساسی عراق چارچوبی مناسب برای حل این تنش‌ها ارائه می‌دهد. همچنین یحیی الکبیسی (نویسنده و سیاست‌مدار عراقی) معتقد است که تمرکز بر توسعه اقتصادی و ارائه خدمات عمومی به مردم می‌تواند به کاهش تنش‌های قومی و مذهبی در این مناطق کمک کند.
تصویب قانون انتخابات استانداری‌های کرکوک و دیالی
پس از سال‌ها بلاتکلیفی، سرانجام قانون انتخابات استانداری‌های کرکوک و دیالی در پارلمان عراق به تصویب رسید و پیش از این، هیچ قانون مشخصی برای برگزاری انتخابات در استان‌های کرکوک و دیالی وجود نداشت. این قانون که پس از مذاکرات طولانی بین احزاب سیاسی مختلف به‌دست‌آمده، راه را برای برگزاری انتخابات در این دو استان پرمناقشه هموار می‌کند. قانون جدید انتخابات استانداری‌های کرکوک و دیالی به‌گونه‌ای طراحی شده‌است که تا حدی تنش‌های موجود در این دو استان را کاهش دهد. این قانون سهمیه‌هایی را برای اقوام مختلف در نظر گرفته است و همچنین به اقلیت‌ها اجازه می‌دهد تا در انتخابات شوراهای استانی شرکت کنند. بنابراین تصویب قانون انتخابات استانداری‌های کرکوک و دیالی یک گام مهم در جهت ثبات و دموکراسی در عراق است و این قانون به مردم این دو استان اجازه می‌دهد تا در انتخاب نمایندگان خود مشارکت داشته‌باشند و در سرنوشت خود تعیین کنند.
کمبود منابع مالی به‌عنوان تهدیدی برای برگزاری انتخابات در کرکوک و دیالی
انتخابات پارلمانی عراق که قرار است در اکتبر ۲۰۲۴ برگزار شود، با چالش‌های متعددی از جمله کمبود منابع مالی برای تأمین امنیت و لجستیک انتخابات در استان‌های کرکوک و دیالی، روبه‌رو است. کمیسیون انتخابات عراق اعلام کرده است که برای برگزاری انتخابات به یک و نیم‌میلیارد دلار بودجه نیاز دارد. با این حال، دولت عراق تاکنون فقط ۵۰۰ میلیون دلار از این مبلغ را تأمین کرده است. بنابراین کمبود منابع مالی می‌تواند به تأخیر در برگزاری انتخابات در عراق از جمله انتخابات استانی و عدم تأمین امنیت انتخابات و تقلب منجر شود.
بررسی چالش‌های دموکراتیک در انتخاب استانداران کرکوک و دیالی
بنیاد صلح بین المللی کارنگی در مقاله‌ای تحت‌عنوان “چالش‌های دموکراسی در عراق” بیان می‌کند: «انتخاب استانداران کرکوک و دیالی به‌طور دموکراتیک، موضوعی پیچیده و چندوجهی است که با چالش‌های متعددی روبه‌رو است. از این رو تنش‌های سیاسی بین احزاب و گروه‌های مختلف در هر دو استان، بر روند دموکراتیک انتخاب استانداران سایه می‌افکند. این تنش‌ها، فضای انتخاباتی را ملتهب و زمینه را برای تقلب و مداخلات غیرقانونی فراهم می‌کند». مؤسسه صلح ایالات متحده در مقاله‌ای تحت‌عنوان “چالش‌های دموکراسی عراق: مطالعه موردی استان دیالی” بیان کرده است: «یکی دیگر از مهم‌ترین چالش‌های دموکراتیک، فقدان اعتماد به نهادهای دولتی و عملکرد آنها است؛ به‌دلیل سابقه سوءمدیریت و فساد در سیستم سیاسی عراق، خرید و فروش رأی، رشوه‌خواری و سوءاستفاده از منابع دولتی به نفع افراد خاص، اعتماد عمومی به نهادهای دولتی و مشارکت عمومی در انتخابات در هر دو استان پایین است. این بی‌اعتمادی، مردم را نسبت به مشارکت در انتخابات دموکراتیک بی‌میل می‌کند». طبق گزارش گروه بین المللی بحران در خصوص “آینده دموکراسی در عراق” کشورهای همسایه ممکن است برای پیشبرد منافع خود در انتخابات استانداران دخالت کنند و روند دموکراتیک را به خطر اندازند.
طرح پیشنهادی هادی العامری برای حل بحران انتخاب استاندار
هادی العامری (رئیس ائتلاف «نبنی» و دبیرکل سازمان بدر) طرحی را برای حل این بحران انتخاب استاندار ارائه داده است. این طرح با افزایش مشارکت مردم در انتخاب استانداران و واگذاری اختیارات بیشتر به استان‌ها، می‌تواند به کاهش تنش‌های سیاسی و اجتماعی کمک کند. این طرح با ایجاد یک سیستم اداری متمرکزتر و کارآمدتر، موجب افزایش کارایی و اثربخشی دولت خواهد شد. همچنین این طرح با افزایش تعامل بین استان‌ها و دولت فدرال، می‌تواند به تقویت وحدت ملی کمک کند. اما اجرای این طرح ممکن است پیچیده و زمان‌بر باشد و از طرفی برخی از گروه‌های سیاسی ممکن است با این طرح مخالفت کنند و همچنین اجرای این طرح ممکن است به هزینه‌های بالایی نیاز داشته‌باشد.
بررسی راهکارها
تنش‌های قومی و مذهبی در استان‌های کرکوک و دیالی یک موضوع پیچیده، چندوجهی و زمان‌بر است. با توجه به پیشینه تنش‌های قومیتی و مذهبی در استان کرکوک، عدم توافق بین احزاب سیاسی کرد، عرب و ترکمن در مورد نحوه اداره استان کرکوک و همچنین اختلافات بین احزاب شیعه در استان دیالی می‌تواند به تشدید تنش‌ها و ناآرامی‌ها منجر شود و چالش بزرگی برای ثبات و امنیت عراق ایجاد کند و مانعی برای ارائه خدمات عمومی به مردم و توسعه اقتصادی این استان‌ها باشد. از این رو حل این تنش‌ها و اختلافات نیازمند یک رویکرد جامع و فراگیر با توجه به ریشه‌های تاریخی و سیاسی این تنش‌ها است و احزاب و گروه‌ها باید به گفتگو و مذاکره با یکدیگر بپردازند و به یک گفتگوی ملی، یک توافق عادلانه سیاسی، راه حل صلح‌آمیز برای تقسیم قدرت و اداره استان‌ها و حل مسائل مورد اختلاف با محوریت قراردادن منافع مردم این دو استان، دست پیدا کنند. لازم به ذکر است که تصویب قانون انتخابات استانداری‌های کرکوک و دیالی یک گام مثبت در جهت ثبات و دموکراسی در عراق است، اما همچنان چالش‌های زیادی از جمله تنش‌های قومی و مذهبی و مسئله امنیت برای برگزاری انتخابات در این دو استان وجود دارد. همچنین برای حل مشکل کمبود منابع مالی، دولت عراق می‌تواند از کمک‌های بین‌المللی استفاده کرده یا با افزایش بودجه کمیسیون انتخابات، به تأمین امنیت و لجستیک انتخابات کمک کند.
آموزش و پرورش می‌تواند نقش مهمی در ترویج فرهنگ صلح و مدارا در بین اقوام و مذاهب مختلف داشته‌باشد. برنامه‌های آموزشی باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که به دانش‌آموزان احترام به تنوع و گفتگوی بین فرهنگی را آموزش دهد. آموزش و آگاهی‌رسانی به مردم در مورد اهمیت دموکراسی و مشارکت در انتخابات، موجب افزایش نرخ مشارکت و تقویت مشروعیت انتخابات استانداران خواهد شد. اقلیت‌های قومی و مذهبی در استان‌های کرکوک و دیالی مانند ترکمن‌ها، آشوری‌ها و مسیحیان، همواره در معرض خطر تبعیض و خشونت بوده‌اند، بنابراین حضور و مشارکت فعال این اقلیت‌ها در ساختار سیاسی و اجتماعی می‌تواند به کاهش تنش‌ها و ایجاد صلح و ثبات منجر شود. همچنین زنان در استان‌های کرکوک و دیالی نقشی کلیدی در حل تنش‌های قومی و مذهبی دارند و توانمندسازی و افزایش مشارکت آنها در جامعه به ترویج صلح و گفتگو در این استان کمک می‌کند.
برای حل چالش‌های دموکراتیک در انتخاب استانداران، ضروری است که گفتمان و آشتی ملی بین اقوام و گروه‌های مختلف در هر دو استان تقویت شود. این امر می‌تواند از طریق تعاملات مداوم، اعتمادسازی و حل و فصل مسالمت‌آمیز اختلافات حاصل شود. قانون اساسی عراق در حال حاضر، اختیارات قابل توجهی را به دولت فدرال اعطا می‌کند. این امر، تمرکز قدرت را در بغداد افزایش می‌دهد و مانع از دموکراتیک شدن واقعی در استان‌ها می‌شود، از این رو اصلاح قانون اساسی برای توزیع عادلانه قدرت و اختیارات بین دولت فدرال و استان‌ها می‌تواند به حل این مشکل کمک کند. حضور ناظران بین‌المللی در انتخابات استانداران کرکوک و دیالی موجب تضمین شفافیت و جلوگیری از تقلب و مداخلات غیرقانونی خواهد شد.
طرح پیشنهادی هادی العامری برای حل بحران انتخاب استاندار، یک ابتکار عمل مهم برای حل بحران انتخاب استاندار است. با این حال، اجرای این طرح نیاز به تعهد سیاسی و همکاری همه طرف‌های درگیر دارد. این طرح هنوز در مراحل اولیه است و ممکن دارد تغییراتی در آن ایجاد شود. هنوز مشخص نیست که این طرح چه زمانی به اجرا در خواهد آمد، اما موفقیت این طرح به حمایت مردم و گروه‌های سیاسی مختلف بستگی دارد.
