جریان صدر بین تحریم انتخابات و تغییر موضع… تحلیلی بر سناریوهای مرحله آتی
عارف محمد
اعلام تحریم انتخابات آینده مجلس نمایندگان عراق توسط جریان صدر، اقدامی گذرا یا واکنشی احساسی نبود، بلکه حلقه جدیدی از زنجیره تصمیمات غافلگیرکننده‌ای است که همواره صحنه سیاسی عراق را متحیر کرده است.
از سال ۲۰۰۳، جریان صدر بین مشارکت و عقب‌نشینی، بین تشدید و آرام‌سازی در حرکت بوده، تا جایی که به عددی سیاسی تبدیل شده که هم نادیده گرفتن آن دشوار است و هم پیش‌بینی تصمیماتش مشکل.
این عقب‌نشینی، دروازه را به سوی بازچینش موازنه قوا در داخل خانه شیعیان می‌گشاید و پرسش‌هایی درباره انگیزه‌های واقعی آن و انتخاب‌هایی که جریان ممکن است در مرحله بعدی در پیش گیرد، برمی‌انگیزد؛ بین بازموقعیت‌یابی آرام یا متوسل شدن به تحرک‌خیزی خیابان برای فشار بر دیگر بازیگران.
• دوگانگی نسبت به حشد الشعبی
با اینکه جریان صدر دارای تیپ‌هایی در درون حشد الشعبی (۳۱۳، ۳۱۴، ۳۱۵) به علاوه سرایای السلام است، اما اغلب شعارهایی را مطرح می‌کند که خواستار انحصار سلاح در دست دولت است.
این تناقض را نمی‌توان تنها با شعارها توضیح داد، بلکه بازتاب تلاش جریان برای تأکید بر ویژگی متمایز خود در صحنه مسلح و تفکیک بین «مقاومت» خود و دیگر گروه‌ها است.
در حالی که سرایای السلام را نیرویی ملی و منضبط می‌داند، با احتیاط با برخی دیگر از گروه‌ها برخورد می‌کند، در چارچوب رقابت سیاسی درون محیط شیعی که خالی از پیچیدگی نیست.
• رابطه پیچیده با ایران
نمی‌توان رابطه تاریخی که جریان را به ایران پیوند داده، به ویژه در مراحل تأسیس پس از ۲۰۰۳، را انکار کرد.
اما این رابطه دستخوش تحولات طبیعی شده، به خصوص پس از رویدادهای سرنوشتی مانند شهادت ژنرال قاسم سلیمانی و ابومهدی المهندس که بازتاب‌های راهبردی بر کل خانه شیعی، از جمله جریان صدر، داشته است.
انعطاف سیاسی جریان از طریق موارد زیر نمایان می‌شود:
-
تمایز گفتمانی گاهی تحت عنوان «تصمیم مستقل عراقی».
-
آمادگی برای تفاهم آرام هرگاه که منافع هم‌پوشانی پیدا کنند.
جریان هرگز به دنبال قطع رابطه با ایران نبوده، اما مدام تلاش می‌کند تا نقش‌ها را در داخل خانه شیعی بازتوزیع کند.
• عقب‌نشینی از انتخابات… و مشارکت غیرمستقیم
هر بار که صدر از «کناره‌گیری سیاسی» سخن می‌گوید، پس از آن حمایت از فهرست‌های جایگزین را شاهد هستیم.
در انتخابات آینده، علیرغم اعلام تحریم، برآوردهایی حاکی از آن است که جریان تلاش خواهد کرد از شخصیت‌های نزدیک به گفتمان خود حمایت کند تا چهره جدیدی برای نمایندگی غیرمستقیم او باشند.
این رفتار، تمایل به تأثیرگذاری از خارج از چارچوب رسمی را نشان می‌دهد، بدون اینکه بخش مستقیمی از نظام حکومتی باشد.
• شعارها یا اهداف واقعی؟
جریان معمولاً شعارهای اصلاحی سر می‌دهد، اما در دولت‌های پس از ۲۰۰۳ مشارکت داشته، که موضع او را بیشتر شبیه به بازتعادل در داخل صحنه شیعی می‌سازد، نه قطع کامل با آن.
هرگاه احساس کند نفوذش در حال کاهش است، به تشدید یا تحریم متوسل می‌شود، در چارچوب رقابتی بر سر رهبری خانه شیعی بیشتر از اینکه رد مطلق نظام سیاسی باشد.
• الگوی فکری: حرکت پرشتاب سپس عقب‌نشینی
هرکس که رفتار جریان را از سال ۲۰۰۳ دنبال کند، الگویی تکراری را مشاهده می‌کند:
۱- تشدید ناگهانی سیاسی یا مردمی.
۲- دستیابی به دستاوردها یا تحمیل امر واقع.
۳- عقب‌نشینی تحت عنوان بازبینی و تصحیح.
۴- بازگشت غیرمستقیم از طریق کانال‌های پشت صحنه یا مردمی.
این الگو بازتاب‌دهنده سبک مدیریتی است که بر پایه تحرک‌بخشی تکان‌دهنده به صحنه استوار است، نه از طریق انباشت تدریجی در درون نهادها، و این همان چیزی است که جریان را از دیگر نیروهای سنتی شیعی متمایز می‌سازد.
سناریوهای پیش‌رو
اگر جریان خود را کاملاً خارج از معادله ببیند، یکی از سناریوهای محتمل، بازگشت به تحرک‌بخیزی قوی خیابان تحت عناوین سیاسی یا اصلاحی است.
این ممکن است شامل موارد زیر باشد:
-
دعوت به بازنگری در شکل دولت یا مجلس.
-
حرکت‌های اعتراضی گسترده برای فشار بر طبقه سیاسی.
-
بازطرح ابتکارهایی برای تغییر قواعد بازی سیاسی.
چنین سناریوهایی، در صورت وقوع، کارتها را در داخل دوباره به هم خواهند ریخت و چالش‌هایی را بر دیگر نیروها، از جمله ضرورت جستجوی توافق‌های جدید، تحمیل خواهند کرد.
• در پایان: جریان بین انزوا و بازموقعیت‌یابی
جریان صدر امروز خود را در برابر لحظه‌ای سرنوشتی می‌یابد که تصمیم تحریم بر او تحمیل کرده است:
-
یا از این عقب‌نشینی برای بازچینش آرام کارت‌های خود استفاده کند، از طریق ائتلاف‌های غیرمستقیم یا تفاهم‌های جدید که جایگاهش را حفظ می‌کنند،
-
یا فشار مردمی را برای بازنویسی قواعد بازی سیاسی انتخاب کند، مسیری پرخطر برای خانه شیعی و دولت عراق در کل.
در هر دو حالت، جریان صدر عددی اساسی در صحنه باقی می‌ماند که نمی‌توان آن را نادیده گرفت یا از تأثیرش چشم پوشید، اما نیاز دارد تا انتخاب‌های خود را بین ماندن به عنوان بازیگری پشت صحنه یا بازگشت قدرتمند به پیش‌صحنه که ممکن است ویژگی‌های موازنه‌های تثبیت‌شده پس از انتخابات ۲۰۲۱ را تغییر دهد، قطعی کند.
