انتخابات ناپایدار و ائتلاف‌های شکست‌خورده
نوال الموسوي
عراق در تاریخ ۱۱/۱۱/۲۰۲۵ آماده برگزاری ششمین انتخابات پارلمانی خود می‌شود، آن هم در مرحله‌ای حساس از عمر نظام سیاسی‌اش و در منطقه‌ای پرتنش، در حالی که نقشه‌ای جدید از ائتلاف‌ها در حال شکل‌گیری است؛ نقشه‌ای متفاوت با آن‌چه طی دو دهه گذشته وجود داشت. در این مرحله، ایران ـ که بازیگر اصلی در صحنه سیاسی عراق بوده ـ بسیاری از نقاط اتکای قدرت خود را از دست داده است. نخستین ضربه برای ایران، غیبت قاسم سلیمانی بود؛ فرمانده‌ای که نقش مؤثر و رهبری واقعی در هدایت گروه‌های مسلح داشت و بسیاری از گروه‌های مقاومت به دست او شکل گرفتند. او این گروه‌ها را با معادله تقسیم وظایف میان فعالیت‌های امنیتی و سیاسی سازمان داد. پس از او، انتخابات سال ۲۰۲۱ به سختی به تشکیل دولت انجامید تا جایی که رهبر ایران ناچار به دخالت شد و با صدور فتوایی، هسته‌ای به نام «چارچوب هماهنگی» را بنیان گذاشت تا قدرت متحدان محلی حفظ شود. تمام رهبران شیعه، به استثنای مقتدی صدر که برنامه‌ای سیاسی متفاوت ارائه کرد و ائتلافی از گروه‌های پیروز دیگر اقوام و طوایف تشکیل داد، به این چارچوب پیوستند.
در سطح منطقه‌ای نیز نفوذ ایران در لبنان کاهش یافته و در سوریه ـ که ایستگاه کلیدی محور مقاومت به‌شمار می‌رفت ـ تقریباً محو شده است. اکنون ایران جز عراق، نفوذ چشم‌گیری در هیچ جای منطقه ندارد؛ و این امر بر تلاش ایران برای حفظ جایگاهی که طی بیش از بیست سال در عراق به‌دست آورده، بی‌تأثیر نخواهد بود. این تحولات، از اصلی‌ترین عوامل تأثیرگذار بر گروه‌های شیعه عراقی به شمار می‌رود؛ گروه‌هایی که تصمیم‌ساز و دارای نفوذ میدانی‌اند، به‌ویژه گروه‌های مسلحی که دچار یأس شده‌اند از آن‌رو که ایران وارد مذاکرات با «شیطان بزرگ» شده است. مشارکت ایران در گفت‌وگو با آمریکا، بر عقیده نظامی این گروه‌ها ـ که بر اصل مقاومت در برابر اشغالگر و باور به «قدرت بازدارندگی» بنا شده ـ تأثیر منفی گذاشته است. هرچند این گروه‌ها مذاکرات ایران با آمریکا را موقتی می‌دانند و آن را مرحله‌ای گذرا برای بازگرداندن توازن منطقه‌ای تلقی می‌کنند، اما در عین حال تأثیر این تحولات بر حضورشان در عراق را مورد بازبینی قرار داده و تصمیم گرفتند در انتخابات شرکت کنند تا مصونیت و پوشش سیاسی و قانونی به‌دست آورند؛ همان کاری که گروه‌هایی پیش از آنان کرده بودند، از جمله عصائب اهل الحق که نخستین‌بار در انتخابات ۲۰۱۴ با ائتلاف نوری المالکی شرکت کرد، اما در سال ۲۰۲۵ تصمیم گرفت با لیستی مستقل وارد رقابت شود، آن هم پس از آن‌که به دستاوردهای سیاسی و مناصب اجرایی مهمی در دولت محمد شیاع السودانی دست یافت.
با توصیه‌ها و فشارهای طرف آمریکایی بر چارچوب هماهنگی درباره السودانی و بدون تحمیل شرط‌هایی که او را وادار به ورود در لیستی وابسته به دیگر رهبری‌ها کند ـ همچنین به دلیل نبود ساختاری منسجم که چارچوب هماهنگی را یکپارچه نماید ـ تصمیم گرفته شد هر یک از رهبران چارچوب، لیست انتخاباتی مستقل ارائه دهند، به‌جز عمار حکیم و حیدر عبادی که همچنان در ائتلافی مشترک باقی مانده‌اند.
از مهم‌ترین گروه‌های مسلح شرکت‌کننده در انتخابات ۲۰۲۵، می‌توان به «کتائب سید الشهداء» به رهبری ابوآلاء الولائی اشاره کرد؛ کسی که در سال ۲۰۲۳ از سوی وزارت خزانه‌داری آمریکا تحریم شد، به‌دلیل مشارکت در حملاتی علیه نیروها و منافع آمریکا، و در رویدادهای «وحدت جبهات» پس از ۷ اکتبر نیز نقش داشت. این گروه به‌صورت فعال در تصمیمات سیاسی دخالت دارد و الولائی در جلسات چارچوب هماهنگی به‌شکل مستمر، به همراه نخست‌وزیر السودانی شرکت می‌کند. جالب آن‌که این گروه تلاش کرد تا در انتخابات ۲۰۲۵ همراه السودانی و با لیستی مشترک حضور یابد، به همراه گروه‌های جهادی دیگر همچون «کتائب امام علی» به رهبری شبل الزیدی، و همچنین برخی احزاب مدنی نوظهور که در جریان اعتراضات ۲۰۱۹ شکل گرفتند، مانند «حرکت نازل آخذ حقی» به رهبری مشرق الفریجی، «حزب امارجي» به رهبری قصی محبوبة، و «حزب الشمس» به رهبری زید الطلقانی، و نیز «جریان الفراتین» به رهبری السودانی.
اما این تلاش‌ها به‌سرعت فروپاشید؛ زیرا السودانی شروطی برای رهبری لیست مطرح کرد، به‌ویژه در خصوص گروه‌های کهنه‌کار مانند سازمان بدر به رهبری هادی العامری. در نتیجه، این ائتلاف پیش از تولد از هم پاشید، به امید آن‌که پس از انتخابات، ائتلافی مشابه چارچوب هماهنگی و بر پایه همان سازوکار تشکیل دولت السودانی، دوباره شکل بگیرد.
نباید از نقش آمریکا در این میان غافل شد؛ واشینگتن بر حمایت از لیست مستقل السودانی پافشاری کرد، در حالی که چارچوب هماهنگی به رهبری المالکی در ابتدا با آن مخالف بود. المالکی پیشنهاد داده بود السودانی شش ماه پیش از انتخابات استعفا دهد تا از سوءاستفاده از جایگاهش برای تبلیغ انتخاباتی جلوگیری شود. اما هیئت‌های آمریکایی که به‌طور فشرده به بغداد سفر کردند، مخالفت خود را با هر پیشنهادی که نقش السودانی را محدود کند، به اطلاع رساندند. این امر نشان می‌دهد چرا چارچوب هماهنگی پذیرفت که السودانی با لیست مستقل وارد رقابت شود و قانون انتخابات نیز ـ که به نفع السودانی و احزاب نوظهور است ـ بدون تغییر باقی بماند.
نامزدی از بغداد ـ که سخت‌ترین حوزه رقابتی برای چارچوب است ـ و در غیاب جریان‌های مهم، به‌ویژه جریان ملی شیعی وابسته به مقتدی صدر که اعلام کرده در انتخابات شرکت نمی‌کند، به چالشی برای اثبات حضور دیگر احزاب شیعی بدل شده است. این تصمیم صدر، نشانه‌ای از شکاف عمیق و بازگشت‌ناپذیر در جامعه سیاسی شیعی به‌شمار می‌رود که پیامدهای عمیقی در جامعه دارد. اگر السودانی بتواند با حفظ برخی مناصب بدون تغییر، نبود جریان صدر را جبران کند، این وضعیت پس از انتخابات ۲۰۲۵ پایدار نخواهد ماند؛ چرا که حضور جریان صدر ـ به‌عنوان نیروی متضاد جریان‌های شیعه نزدیک به ایران ـ در پارلمان تعادل‌ساز بود. عدم مشارکت آن‌ها، حضور رقبایشان را تقویت می‌کند، هرچند که پایگاه مردمی جریان صدر همچنان بالاست.
صدر در هر ظهورش نشان داده که توانایی بسیج خیابانی را با گام‌هایی ساده و تأثیرگذار دارد، بی‌آن‌که در قدرت حضور داشته باشد. این بسیج خیابانی، خود پیام چالشی پیوسته برای دیگر رهبران شیعه است که برای حفظ قدرت به آن چنگ زده‌اند. تغییر نام جریان او از «جریان صدر» به «جریان ملی شیعی» نیز در واقع چالشی برای دیگر نیروهای شیعه است که مدعی نمایندگی این مذهب‌اند، اما با وجود داشتن تمام ابزارهای قدرت اجرایی و پارلمانی، خود را مدافع حقوق محرومان معرفی می‌کنند؛ در حالی که جریان صدر، علیرغم کناره‌گیری‌اش، فاقد چنین امتیازاتی است.
همچنین برخی جریان‌های مدنی نوپا نیز از شرکت در انتخابات امتناع کرده‌اند، مانند «جریان خط ملی» به رهبری جوانی به نام عزیز الربیعی. علت این تصمیم، اجرای‌نشدن قانون احزاب است؛ قانونی که تشکیل حزب از سوی گروه‌های نظامی یا شبه‌نظامی را منع می‌کند، اما در عمل نادیده گرفته شده و همین موجب سلطه گروه‌های مسلح بر عرصه سیاست داخلی و منطقه‌ای شده و رقابت سالم انتخاباتی را از بین برده است.
از سوی دیگر، تجربه کاندیداهای مستقل نیز در انتخابات ۲۰۲۱ شکست خورد؛ زیرا این عنوان صرفاً برای جلب آرای مردم بود، و بیشترشان توانایی باز کردن پرونده‌های حساس را نداشتند. با وجود این، برخی از همان چهره‌ها دوباره با عنوان «مستقل» وارد میدان می‌شوند. این در حالی است که این افراد خود از منتقدان احزاب کلاسیکی هستند که با دست‌کاری قوانین، مفاهیم قومی و طایفه‌ای را تثبیت کرده‌اند. نمونه‌اش، اصلاح قانون احوال شخصیه بود که توسط نیروهای شیعی و به‌رغم مخالفت‌های گسترده جامعه مدنی به تصویب رسید.
با این حال، ائتلافی نوین به رهبری عدنان الزرفی با عنوان «ائتلاف بدیل» تشکیل شده که شامل یازده حزب باسابقه و نوپاست. این ائتلاف شعار «مدنیت» را بلند کرده و از حمایت چهره‌های پارلمانی سابق و کنونی برخوردار است که ابزارهای تأثیرگذاری و روابط بین‌المللی گسترده‌ای دارند. این ائتلاف ممکن است با «ائتلاف عمران و توسعه» به رهبری السودانی و چهره‌های نزدیک به او رقابت کند؛ از جمله فالح الفیاض رئیس حشد الشعبی، احمد الاسدی وزیر کار و امور اجتماعی، نصیف الخطابی استاندار کربلا، و دیگران.
با وجود تمام این ائتلاف‌ها، جامعه عراق همچنان نیازمند اعتماد، پیگیری، و فرصت‌های واقعی برای مشارکت مؤثر در ساخت تغییر است؛ تنها از طریق سازوکار مسالمت‌آمیز انتخابات. عدم مشارکت احزاب مهم و نوپا و نامزدی فردی، ضربه‌ای جدی به دموکراسی است و به سلطه‌ی احزاب کلاسیک و مسلح دامن می‌زند. گسترش نفوذ این احزاب، فرصت اصلاحات مسالمت‌آمیز را از بین می‌برد و به کاهش مشارکت مردمی می‌انجامد، چرا که رأی‌دهندگان در سردرگمی میان پذیرش یا انکار نظام سیاسی موجود به سر می‌برند.
در نهایت، عدم مشارکت در انتخابات، عاملی منفی برای نظام سیاسی شکننده عراق است که میان استمرار و فروپاشی در نوسان است. فهرست‌هایی که تاکنون اعلام شده‌اند، فاقد برنامه‌های سیاسی جدید و مشخص‌اند، و غالب آن‌ها نیز قوم‌محورند؛ فهرست‌های شیعی، سنی و کردی همچنان در چهارچوب قومی خود باقی مانده‌اند، و جناح کردی نیز شاید به‌زودی با توافق در اقلیم، وحدت داخلی خود را باز یابد.
از این رو، نبود چشم‌انداز نو و حیاتی برای جذب رأی‌دهنده‌ای که از عملکرد طبقه سیاسی خسته و ناامید است، سبب شده تا انگیزه‌ای برای مشارکت نداشته باشد و نتیجه‌اش، چهار سال دیگر از فرسایش امیدها خواهد بود.
تکیه صرف بر قدرت فهرست‌ها و ائتلاف‌ها بدون داشتن برنامه‌های آشکار که متناسب با تحولات روز و آرمان‌های جامعه باشد، موفقیتی به‌دنبال نخواهد داشت. همچنان ابهام بر آینده سایه افکنده؛ آینده‌ای میان امید به موفقیت مذاکرات ایران و آمریکا و اثرگذاری آن بر انتخابات عراق ـ که به‌نظر نمی‌رسد از الگوی توافقی فاصله گیرد ـ و بیم از تشدید درگیری‌های نظامی که ممکن است انتخابات را به تعویق بیندازد.
الزمان
