مقاومت نرم‌افزاری عراق برای خروج اشغال‌گران از این کشور و بازیابی حاکمیت عراق بر عراق
مازن الزيدي – تحلیل‌گر ارشد عراقی و مشاور نخست‌وزیر
تاریخ معاصر ثبت کرده است که عراق تنها کشوری است که موفق شد نیروهای آمریکایی را در پایان سال ۲۰۱۱ از خاک خود خارج کند. نیروهایی که تعدادشان بیش از ۱۵۰ هزار سرباز بود و در ده‌ها پایگاه نظامی مستقر بودند.
اما نیروهای آمریکایی مجدداً تحت پوشش «ائتلاف بین‌المللی برای مقابله با داعش» در ۱۰ سپتامبر سال ۲۰۱۴ بازگشتند؛ یعنی سه ماه پس از آنکه این گروه تروریستی بخش‌های وسیعی از شمال و غرب عراق را به اشغال خود درآورد و پس از آنکه مرجعیت عالی در نجف اشرف فتوای تاریخی خود را تحت عنوان «جهاد کفایی» برای مقابله با تجاوز تکفیری‌ها صادر کرد.
ائتلاف بین‌المللی متشکل از ۸۰ کشور تشکیل شد، اما واشنگتن از سردرگمی که نیروهای عراقی شاهد آن بودند، سوء استفاده کرد و ۸ هزار نفر از سربازان و متخصصان خود را به عراق بازگرداند و آنها را در بسیاری از پایگاه‌های نظامی مانند «عین الاسد»، «الانتصار»، «القیاره» و «حریر» مستقر کرد.
در آن زمان، دولت عراق تنها درخواست حمایت هوایی داشت و قرار بود هواپیماهای متعلق به ائتلاف بین‌المللی حملات خود را از پایگاه‌های منطقه‌ای مانند ترکیه، کویت، قطر و غیره انجام دهند. اما واشنگتن از وضعیت آشفته عراق برای افزایش شدت حضور نظامی خود در خاک عراق استفاده کرد. دولت‌های عراقی تا پس از کشف فعالیت‌های مشکوکی که نیروهای آمریکایی در بخش‌های وسیعی از خاک عراق انجام می‌دادند، به خطر این حضور نظامی توجهی نکردند. این فعالیت‌های تجاوزکارانه در جنایت فرودگاه بین‌المللی بغداد که توسط هواپیمای آمریکایی در تاریخ ۳ ژانویه ۲۰۲۰ انجام شد، به اوج خود رسید.
پس از آن، دولت عادل عبدالمهدی از پارلمان عراق خواست تا سرنوشت نیروهای آمریکایی پس از تجاوز آنها به حاکمیت عراق را تعیین کند. در تاریخ ۵ ژانویه، مجلس نمایندگان عراق به مصوبه‌ای رأی داد که دولت را موظف می‌کند تا برای خروج تمام نیروهای خارجی حاضر در خاک عراق، به‌ویژه نیروهای آمریکایی، اقدام کند. از آن تاریخ، بسیاری از عراقی‌ها به همراه نیروهای سیاسی به حضور آمریکا در عراق به عنوان «نیروهای اشغالگر» نگاه می‌کنند؛ زیرا آنها فراتر از وظیفه بین‌المللی خود که محدود به مبارزه با «داعش» بود، عمل کردند.
اما عراق وارد مرحله‌ای از هرج‌ومرج سیاسی شد. سپس وقایع پس از «تظاهرات اکتبر» رخ داد و پس از آن مصطفی الکاظمی دولت جدیدی تشکیل داد، اما این دولت در اجرای مصوبه پارلمان عراق مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی جدی نبود. به علاوه عوامل دیگری مانند تبعات همه‌گیری «کرونا» وجود داشت که این پرونده را تا زمان آمدن دولت محمد شیاع السودانی مسکوت گذاشت.
وفاداری به برنامه انتخاباتی
سودانی از ابتدای کمپین سیاسی‌ای که او را به قدرت رساند، حاکمیت ملی را در قلب برنامه انتخاباتی خود قرار داد. او در سخنرانی‌های خود تأکید کرد که ماندن هر نیروی خارجی در خاک عراق باید تابع اراده دولت عراق باشد، نه ملاحظات سیاسی خارجی. این وعده زمانی به محور کاری واقعی تبدیل شد که در برنامه دولت گنجانده شد و پارلمان در ۲۷ نوامبر ۲۰۲۲ به آن رأی داد. در متن این برنامه به‌صورت تحت‌اللفظی آمده است: «ادامه گفت‌وگو با کشورهای ائتلاف بین‌المللی درمورد حضور نیروهای بین‌المللی در عراق بر اساس نیاز و الزامات تداوم امنیت و ثبات که از طریق ارزیابی‌های دستگاه‌های امنیتی در چارچوب یک دیدگاه حرفه‌ای و با حفظ حاکمیت و وحدت عراق تعیین می‌شود.»
دولت سودانی اجرای گام‌های حساب‌شده‌ای را از طریق کمیته‌های مذاکره دوجانبه با ایالات متحده آغاز کرد، سپس از طریق هماهنگی عراقی-عراقی بین ریاست‌ها و بلوک‌های سیاسی، قبل از آنکه این روند با توافق رسمی برای پایان دادن به مأموریت ائتلاف بین‌المللی به اوج برسد. سودانی این پرونده را بر اساس «نه درگیری و نه کوتاه‌آمدن» مدیریت کرد و با اتکا به روش آرامش حساب‌شده، هدف اصلی که بازپس‌گیری حاکمیت عراق و خروج نیروهای خارجی از جمله آمریکایی از عراق بود را محقق کرد. سودانی همچنین بر این موضوع تأکید داشت که مذاکرات توسط زبان قانون و توافق‌های بین‌المللی اداره شود. این رویکرد تصویر جدیدی از عراق به عنوان دولتی ارائه داد که قادر است شرایط خود را به روش‌های دیپلماتیک تحمیل کند بدون آنکه شراکت‌های بین‌المللی خود را از دست بدهد.
مقاومت نرم
در طول دورهای مذاکراتی که بین طرفین عراقی و آمریکایی انجام شد، سودانی ثابت کرد که امکان گرفتن استقلال تصمیم‌گیری عراق با منطق دولت و ابزارهای دیپلماسی نرم وجود دارد. سپس مسیر مذاکرات خروج به‌طور رسمی با یک کمیته نظامی مشترک در ژانویه ۲۰۲۴ آغاز شد و این موضوع در اجلاس ۱۵ آوریل ۲۰۲۴ که سودانی و جو بایدن رئیس‌جمهور آمریکا را در واشنگتن گرد هم آورده بود، تثبیت شد. در بیانیه این اجلاس اشاره شد که دو رئیس‌جمهور «بر تحول طبیعی مأموریت ائتلاف در پرتو پیشرفت توانایی‌های نیروهای عراقی و آغاز گفت‌وگوی فنی درباره حجم و ماهیت حضور آینده پس از ائتلاف تمرکز کردند.»
در تاریخ ۲۷ سپتامبر، دو طرف بیانیه مشترکی صادر کردند و در آن زمان‌بندی پایان مأموریت نظامی ائتلاف در عراق را در طول ۱۲ ماه و حداکثر تا پایان سپتامبر ۲۰۲۵ اعلام کردند، با انتقال متعاقب به شراکت‌های دوجانبه در زمینه‌های آموزش و اطلاعات.
استراتژی سودانی بر همکاری سه عنصر متکی بود:
۱- دیپلماسی آرام در گفت‌وگو با آمریکایی‌ها.
۲- حمایت مردمی و سیاسی از موضع دولت.
۳- چتر مرجعیت دینی که مشروعیت لازم برای درخواست خروج را اعطا کرد.
علیرغم تنش‌هایی که پس از عملیات «طوفان الاقصی» در ۷ اکتبر ۲۰۲۳ در منطقه به وجود آمد، سپس جنگ گسترده علیه لبنان، و آنچه در سوریه رخ داد، و همچنین تجاوز به ایران، سودانی بر پایبندی به توافق و اجرای آن بر اساس مهلت‌های تعیین‌شده اصرار داشت.
مفاهیم خروج
پایان دادن به مأموریت ائتلاف بین‌المللی را نمی‌توان فقط به یک خروج نظامی تقلیل داد، بلکه این یک رویداد استراتژیک است که چندین مفهوم را در بر دارد:
۱- بازپس‌گیری حاکمیت: عراق ثابت کرد که قادر است امور امنیتی خود را بدون قیمومیت خارجی مدیریت کند.
۲- تقویت وحدت ملی: مردم عراق با تمامی اجزای خود حول درخواست خروج نیروهای خارجی متحد شدند.
۳- تعادل در روابط خارجی: با خروج نیروهای آمریکایی، عراق بیش‌ازپیش قادر خواهد بود روابط متعادلی با تمامی بازی‌گران منطقه‌ای و بین‌المللی برقرار کند، به دور از دوگانگی سلطه یا وابستگی.
۴- پیامی به جهان: آنچه محقق شده است، درسی است مبنی بر اینکه کشورها از طریق صبر و دیپلماسی و با مقاومت نرم که در مورد عراق کارآمدتر بود، قادر به آزادسازی تصمیم‌گیری ملی خود هستند.
سودانی در را برای بازپس‌گیری حاکمیت ملی گشود، اما تکمیل این راه به استراتژی ملی بلندمدت نیاز دارد که بر توسعه توانایی‌های امنیتی، تقویت اقتصاد ملی و تحقق تعادل سیاسی داخلی استوار باشد.
و با نزدیک شدن به برگزاری انتخابات پارلمانی در ۱۱ نوامبر آینده، نخست‌وزیر به یکی از بندهای برنامه دولت خود که بازپس‌گیری حاکمیت از طریق پیروی از سیاست بردباری برای خارج کردن نیرهای نظامی خارجی از عراق بود، عمل کرده است، با تأکید بر ضرورت انتقال به روابط دوجانبه مبتنی بر احترام متقابل و منافع مشترک.
آغاز اجرای توافق خروج آمریکا پایان یک حضور نظامی در خاک عراق نیست، بلکه صفحه جدیدی است که عراق از طریق آن از دورهای از جنگ‌ها که بیش از سه دهه به طول انجامیده است، فراتر می‌رود. تصادفی نیست که کنگره آمریکا در ۱۳ سپتامبر جاری به پایان دادن به اجازه‌ای که به رئیس‌جمهور آمریکا برای جنگ با عراق در سال‌های ۱۹۹۱ و ۲۰۰۲ داده شده بود، رأی داد. این نشان‌دهنده پایان رسمی عصر جنگ‌های مستقیم آمریکا علیه عراق و وجود این عقیده در درون واشنگتن است که حضور گسترده نظامی دیگر توجیهی ندارد. همچنین هدف تکمیل روند خروج بر اساس برنامه زمان‌بندی توافق‌شده با بغداد است.
مرکز دراسات الشهيد الخامس
