مرقد صافی صفا
عراق را می‌توان باغِ پرمحصول مراقد ارزشمند و تاریخی دانست؛ مرقدها و مقبره‌هایی که در همان کالبد سنگی و گِلی اش، ماجراهایی طولانی و شگفت انگیز و ارزشمند را بهمراه دارند. ازجمله مراقد ارزشمند و مزارهای قابل توجه در عراق، مرقد جناب صافی الیمانی در استان نجف میباشد.
مرقد صافی صفا یمانی، حدود ۵۰۰ متری غرب حرم مطهر حضرت امیرالمومنین امام علی (علیه‌السّلام) و رو در روی بحر النجف و بر روی تپه‌ای مشرف به بحر النجف واقع است و به «صفّة صافی صفا» نیز مشهور است. بگونه‌ای که با ایستادن در کنار مزار صافی صفا می‌توانی به بحر النجف و نخلستان زیبای کناره‌اش بنگری و چشم را با آن فضای زیبا بنوازی.
این مکان در حقیقت مقام امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) و بارگاه یکی از اولیای الهی بنام اثیب الیمانی معروف به «صافی صفا» بوده و از نمادها و آثار تاریخی شهر نجف اشرف به شمار میرود که تاریخ وجود و احراز هویت و تجلیل از آن به صدها سال پیش برمی‌گردد.
اولین گنبد این بارگاه در قرن هشتم هجری بنا شد و تا سال ۱۰۴۴ هجری چندین بار مرمت و بازسازی گردید. از ۵۵۰ سال گذشته تا به امروز، پرده‌داری و تولی این بارگاه با خاندان آل دراویشی است که نسب آنان به شیخ اسماعیل الدراویشی میرسد.
صافی صفا یمانی که بود؟
گفته می‌شود که نام او “اثیب یمانی” است؛ وی مردی نکوکار و خداترس از اهالی یمن و از سینه چاکانِ امیرالمومنین است که پس از مرگش در سال38 هجری، حضرت امام علی(ع) در روزهای خلافت خود او را در آن مکان که آنزمان هنوز تبدیل به شهر نشده بود و بیشتر به‌عنوان گذرگاه استفاده می‌شد، به خاک سپرد و امروزه به مسجد و بارگاهی زیبا تبدیل شده است.
در روایتی دیگر آمده است که نام او صافی الیمانی است و اینکه آن مقبره به‌عنوان مقبره صافی صفا یاد شده، عبارت است از نام صافی+ نام کوه صفا که مشرف بر بحرالنجف است. در این روایت آمده که صافی بسیار علاقه داشت امیرالمومنین را ببیند ولی هرگز او را ندید. همانند مقتدا و استادش اویس قرنی که می‌خواست رسول خدا را ببیند ولی نشد و نتوانست آنحضرت را ببیند ولی هردو علیرغم ندیدن مولا و مقتدایشان، ندیده دلباخته آن بزرگواران شده بودند.
اما آنچه در کتب حدیثی سندیت دارد روایتی است که ارشاد القلوب دیلمی (ج2 ص440) در قالب داستانی آورده است که:
وَ رُوِيَ عَنْ أَمِيرِ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : أَنَّهُ كَانَ إِذَا أَرَادَ اَلْخَلْوَةَ بِنَفْسِهِ أَتَى إِلَى طَرَفِ اَلْغَرِيِّ فَبَيْنَمَا هُوَ ذَاتَ يَوْمٍ هُنَاكَ مُشْرِفٌ عَلَى اَلنَّجَفِ وَ إِذَا بِرَجُلٍ قَدْ أَقْبَلَ مِنَ اَلْبَرِّيَّةِ رَاكِباً عَلَى نَاقَةٍ وَ قُدُمَهُ جِنَازَةٌ فَحِينَ رَأَى عَلِيّاً عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَصَدَهُ حَتَّى وَصَلَ إِلَيْهِ وَ سَلَّمَ عَلَيْهِ فَرَدَّ عَلِيٌّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمَ وَ قَالَ لَهُ مِنْ أَيْنَ قَالَ مِنَ اَلْيَمَنِ قَالَ وَ مَا هَذِهِ اَلْجِنَازَةُ اَلَّتِي مَعَكَ قَالَ جِنَازَةُ أَبِي أَتَيْتُ لِأَدْفِنَهَا فِي هَذِهِ اَلْأَرْضِ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ لِمَ لاَ دَفَنْتَهُ فِي أَرْضِكُمْ قَالَ أَوْصَى إِلَيَّ بِذَلِكَ وَ قَالَ إِنَّهُ يُدْفَنُ هُنَاكَ رَجُلٌ يَدْخُلُ فِي شَفَاعَتِهِ مِثْلُ رَبِيعَةَ وَ مُضَرَ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ أَ تَعْرِفُ ذَلِكَ اَلرَّجُلَ قَالَ لاَ فَقَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَا وَ اَللَّهِ ذَلِكَ اَلرَّجُلُ أَنَا وَ اَللَّهِ ذَلِكَ اَلرَّجُلُ أَنَا وَ اَللَّهِ ذَلِكَ اَلرَّجُلُ قُمْ فَادْفِنْ أَبَاكَ فَقَامَ فَدَفَنَ أَبَاهُ .
روزی حضرت امیرمؤمنان(ع) کنار صحرای نجف نشسته بود. ناگاه دید ناقه سواری، جنازه‌ای را جلوی خود گرفته است و به سوی نجف می‌آید. چون نزدیک شد، به حضرت سلام کرد. حضرت پاسخ سلامش را داد و از او پرسید: «از کجا می‌آیی؟» گفت: «از یمن». گفت: «این جنازه کیست؟» گفت: «جنازه پدرم است. آورده‌ام در این سرزمین دفن کنم». حضرت فرمود: «چرا او را در شهر خود، دفن نکردید؟» گفت: «پدرم چنین وصیت کرد و گفت: مردی در آنجا دفن خواهد شد که به شفاعت او افرادی به اندازه شمار مردم قبایل ربیعه و مُضر (دو قبیله بزرگ عرب) آمرزیده می‌شوند». حضرت فرمود: «آن مرد را می‌شناسی؟» گفت: «نه». حضرت چند بار فرمود: «به خدا قسم! آن مرد، منم. حال برخیز و پدرت را به خاک بسپار».
نام‌گزاری صافی صفا
همانطور که پیشتر آمد گفته می‌شود نام آن مرد یمانی، صافی بوده و نام آن کوه محل دفن، صفا؛ بهمین دلیل بعلت تشابه ریشه‌ای دو نام بهمدیگر صافی صفا نام گذاری شده است. البته در سخن دیگری وجه تسمیه این بارگاه بدین سبب عنوان شده است که: انتساب این مکان به «صفاة الصفا» که به معنای محل تجمع کاروان‌های تجاری مشرف بر دریای نجف است.
راویان تاریخ آورده‌اند که در گذشته منطقه “صفا” مکانی بوده برای استراحت کاروان‌ها. حضرت علی (علیه‌السّلام) وقتی برای زیارت وادی السلام از کوفه به نجف می‌آمدند در منطقه صفا توقف می‌کردند و به راز و نیاز می‌پرداختند.
بارگاه‌سازی
اولین گنبد این بارگاه در دوران «سلطان اویس جلائری» و به دست «علاءالدین بن میرمجید المدنی المداح» و به کمک «حاج محتشم فهمانی» در سال ۷۵۹هجری بنا شد و تا سال ۱۰۴۴هجری ( ۱۹۸۲ میلادی) چندین بار مرمت و نوسازی شد.
هنگامی که خانه‌های قدیمی اطراف بارگاه صافی صفا به هدف هموار کردن و مسطح کردن منطقه تخریب شد، پرده‌داری بارگاه صافی صفا الیمانی به خاندان آل الدروایش رسید؛ نسب آنان به شیخ اسماعیل دراویشی یکی از علمای شیعه می‌رسید و آنها از ۵۵۰ سال گذشته تا به امروز سدانت و کلید داری این بقعه شریفه را برعهده دارند.
بنابه روایاتی این مکان، مقام راز و نیاز حضرت امام سجاد نیز بوده است و آنحضرت هرگاه برای زیارت مزار پدر بزرگوارشان حضرت امیرالمومنین به نجف می‌آمدند، بدین منطقه نیز آمده و نزدیک مرقد صافی صفا نیز مناجات و نماز و عباداتی داشتند.
بارگاه صافی صفا در دوره معاصر
پس از اخذ تصمیم مبنی بر بازسازی مراقد آسیب دیده شیعیان و مراقدی که زیر نظر اداره کل زیارتگاه‌های شیعه عراق قرار دارند، بارگاه صافی صفا الیمانی در ساختمانی چهار طبقه و به مساحت 3،750 مترمربع بازسازی شد.
طبقه اول آن زیرزمینی است که حاوی مهمان‌خانه‌ای با ظرفیت هزار زائر میباشد.
طبقه دوم این ساختمان شامل قبر شریف جناب صافی الیمانی و محراب نماز و محلی برای برگزاری نماز جماعت است، همچنین موزه قطعه‌های سنگی در همین طبقه وجود دارد که به تاریخ ساخت مرقد اشاره دارد. به علاوه در این موزه پاره سنگ و سفالهای باستانی و تاریخی وجود دارد که پیشینه‌شان به صدها سال میرسد که در ضلع جنوبی ضریح مقدس قرار دارد.
طبقه سوم این ساختمان حاوی سالن مناسبت‌ها، نمازخانه و کتابخانه است.
طبقه آخر نیز ویژه بخش‌های اداری، دفتر تولیت این آستان و مرکزی متشکل از بخش‌هایی شامل علوم قرآن، رصدخانه و واحد امور فکری و فرهنگی است.
این بارگاه همانطور که گفتیم رصدخانه‌ای دارد؛ رصدخانه بارگاه صافی الیمانی مرکز مهمی برای رصد پدیده‌های خسوف و کسوف و رویت هلال ماههای حرام و دو ماه رمضان و ذی حجه به شمار میرود و رویت افق در این منطقه با توجه به مشرف بودن آن بر دریای نجف، واضح و روشن است.
