زهاء حدید؛ ستاره درخشانی از عراق در آسمان هنر معماری
زها محمد حسین حديد اللهيبی (١٩٥٠ – ٢٠١٦)، هنرمند نامور و زبردست و معمار بین‌المللی اهل عراق است و یکی از نامورترین شخصیت‌های هنری در عرصه معماری بناهای جهانی به‌شمار می‌رود.
اطلاعات خانوادگی و آشنایی با خاندان حدید در موصل
زهاء محمد حدید، در خانواده‌ای اشرافی در موصل به دنیا آمد. پدر او محمد حديد (١٩٠٧- ١٩٩٩) در محله باب السراي واقع شهر موصل، در یک خانواده ثروتمند متولد شد، زیرا پدرش حاج حسین حديد اللهيبی (١٨٦٣-١٩٥٨) یکی از بزرگترین تاجران شهر موصل بود و در سال ١٩٢٧ در زمان ولایت ناجی شوکت بر منطقه موصل، به مدت دو سال ریاست شهرداری شهر موصل را به‌صورت موقت بر عهده داشت، مادر محمد حديد از خانواده “الدباغ” بود که در تجارت با اروپا فعالیت گسترده‌ای داشت و در دوره عثمانی و نیز سلطنت هاشمیان، نقش داشت. حاج سلیم جلبی دباغ، دایی مادر محمد حديد، ریاست شهرداری موصل را در سال‌های ١٩١٢ و ١٩١٣ بر عهده داشت.
محمد حديد (پدر زهاء) تحصیلات ابتدایی و راهنمایی خود را در مدارس موصل دریافت کرد، سپس تحصیلات مقدماتی‌اش را در Junior College وابسته به دانشگاه آمریکایی در بیروت که در سال 1924 وارد آن شد، به پایان رساند و پس از دو سال فارغ‌التحصیل شد. وی سپس تصمیم به سفر و ادامه تحصیلات دانشگاهی در لندن گرفت در سال 1928 و در آموزشکده اقتصاد و علوم سیاست لندن، که یکی از کالج‌های معتبر دانشگاه لندن است، ثبت‌نام کرد. از استادان او تعدادی از مشاهیر بریتانیا همچون کلمت آتلی (١٨٨٣- ١٩٦٧) بود که پس از جنگ جهانی دوم نخست وزیر بریتانیا شد و وینستون چرچیل را در انتخابات شکست داد، اگرچه چرچیل انگلستان و متفقین را به پیروزی بر هیتلر راهبری کرده بود. از دیگر اساتید پدر زهاء، می‌توان به سیاستمدار و اقتصاددان بریتانیایی هیو دالتون (١٨٨٧-١٩٦٢)، ریچارد تائوب و هارولد لاسکی (١٨٩٣- ١٩٥٠) اشاره کرد. در ژوئن 1931، او تحصیلاتش را با درجه ممتاز به پایان رساند و نخستین عراقی‌ای بود که از این کالج فارغ‌التحصیل شد. در سال ١٩٣٢ به بغداد بازگشت و در وزارت مالیه به عنوان بازرس مالی و معاون مدیر تجارت و اقتصاد در وزارت مالیه مشغول به کار شد. در سال ١٩٣٦ به عنوان معاون مدیر کل درآمدها منصوب شد. در سال ١٩٣٧ به عنوان نماینده لواء موصل در پارلمان عراق انتخاب شد و رئیس کمیته اقتصادی پارلمان شد. در سال ١٩٤٠ به کارهای اقتصادی روی آورد.
در ۵ ژوئن ١٩٣٣، محمد حديد با وجیهه صابونچی ازدواج کرد و از او سه فرزند به دنیا آورد: معمار مشهور زها حديد، یحیثم که به عنوان نویسنده و کارشناس مسائل عربی فعالیت می‌کرد، و فولاذ حديد. محمد حديد تحت تاثیر آثار اقتصاددان انگلیسی سیدنی وب (١٨٥٩- ١٩٤٧) و سیاستمدار و اقتصاددان بریتانیایی هیو دالتون (١٨٨٧-١٩٦٢) و اقتصاددان انگلیسی جان مینارد کینز (١٨٨٣-١٩٤٦) و دیگر اقتصاددانان و سوسیالیست‌هایی که ایده‌هایشان نویدبخش نظام اجتماعی جدیدی پس از سقوط امپراتوری عثمانی بود، قرار داشت. وی بعدها از سردمداران عراقی در عرصه سیاسی و اقتصادی به‌شمار آمد.
تحصیلات علمی زهاء حدید
زها در ۳۱ مارس ۱۹۵۰ در بغداد به دنیا آمد و در مدارس زنان راهبه‌ی مسیحی به تحصیل در مقاطع ابتدایی، متوسطه و دبیرستان پرداخت. او درباره آن دوران می‌گوید: “من یک دختر مسلمان در دير بودم و در آنجا دختران یهودی بودند، ما ملزم به رفتن به کلیسا و نماز خواندن در آنجا بودیم و وقتی به خانه برمی‌گشتم، از پدرم می‌پرسیدم چرا ما مثل آنها نماز نمی‌خوانیم، و او به من می‌گفت که ما مسیحی نیستیم و بنابراین نیازی به رفتن به کلیسا نداریم.” حديد اشاره کرده است که او تربیت مدرنی در عراق دریافت کرده و از تربیت و حمایت بی‌قید و شرط والدینش بهره‌مند شده که الهام‌بخش‌های بزرگ او بودند. همچنین اشتیاق و تشویق آنها باعث بیداری آرزوهای او و اعتماد به نفس زیادش شد.
در سن شش سالگی، والدینش او را به یک نمایشگاه مهندسی که به معمار انگلیسی فرانک لوید رایت (۱۸۶۷- ۱۹۵۹) اختصاص داشت در دار الأوبرا (خانه اوپرا) بغداد بردند، و او در آن زمان به شدت تحت تأثیر اشکالی که دیده بود قرار گرفت. در سن یازده سالگی، زها علاقه‌مندی خود را برای تبدیل شدن به معمار را ابراز کرد و دکور اتاقش را طراحی کرد و به طراحی‌های معمارانه ساختمان‌ها توجه می‌کرد.
علاقه زها حديد به معماری وقتی آغاز شد که او با خانواده‌اش به سفر رفت تا آثار تمدن سومری را در جنوب عراق مشاهده کند، که این تمدن یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌هایی است که بشر شناخته است. زها در گفتگو با روزنامه گاردین می‌گوید: “پدرمان ما را به بازدید از شهرهای سومری برد، ما با قایق رفتیم و سپس با قایق کوچک‌تری ساخته شده از خوشه‌های نی ادامه مسیر دادیم. زیبایی مناظر طبیعی آنجا از جمله شن‌ها، آب، پرندگان، ساختمان‌ها و مردم از آن لحظه در ذهنم باقی مانده است. من سعی می‌کنم سبک معماری و اشکالی از برنامه‌ریزی شهری را کشف یا اختراع کنم که تأثیر مشابهی داشته باشد، اما به صورت مدرن‌تر.”
در سال ۱۹۶۸ زها به لبنان سفر کرد و در دانشگاه آمریکایی بیروت تحصیل کرد و در سال ۱۹۷۱ مدرک کارشناسی در ریاضیات گرفت.
شهرت او در میان دانش‌آموختگان معماری غربی به سرعت گسترش یافت و او در بین سال‌های ۱۹۷۲ تا ۱۹۷۷ در انجمن معماری لندن به تحصیل پرداخت و مدرک دیپلم دریافت کرد.
سپس در پایان سال ۱۹۷۹، زها از دفتر خود استعفا داد و دفتر معماری خصوصی‌اش به نامZaha Hadid Architects را در لندن تأسیس کرد و تابعیت بریتانیایی را به‌دست آورد. آن زمان دفترش یک اتاق کوچک بود که چهار نفر در آن کار می‌کردند، اما اکنون شامل چندین ساختمان با بیش از ۴۰۰ نفر کارمند است.
این اولین قدم در سفر هزار مایلی او بود که به اجرای نزدیک به ۹۵۰ پروژه طراحی شده توسط او در ۴۴ کشور جهان منجر شد، از جمله مراکش که در آنجا ساخت تئاتر بزرگ رباط که توسط زها طراحی شده در حال اتمام است.
زندگی حرفه‌ای
زها حدید از ابتدای زندگی حرفه‌ای خود به‌طور واضح فعالیت‌های آکادمیک ثمر بخشی داشت. او تدریس در انجمن معمارانArchitectural Association) ) را آغاز کرد. شروع فعالیت‌های معمارانه او در دفتر معمار معروف هلندی، ریم کولاس بود و سپس در سال ۱۹۷۹ دفتر خصوصی خود را در لندن تأسیس کرد. او شروع به نشر نام و شهرت خود در سراسر جهان کرد و با اجرای پروژه‌هایی که از حالت معمول خارج بودند، مانند پروژه کلوپ در هونگ‌کنگ در سال ۱۹۸۳ و پروژه اپرای کاردیف بی(Cardiff Bay) در ولز بریتانیا در سال ۱۹۹۴ توانست نام‌آور شود.
زها حدید نمایشگاه‌های بین‌المللی متعددی برای آثار هنری خود شامل طراحی‌های معماری، نقاشی‌ها و هنرهای تجسمی برگزار کرد. او اولین نمایشگاه بزرگ خود را در انجمن معماران لندن در سال ۱۹۸۸ برگزار کرد. همچنین مجموعه‌ای از نمایشگاه‌های بزرگ دیگر را در موزه گوگنهایم در بیلبائو در نیویورک در سال ۱۹۷۸، و نمایشگاه GA Gallery در توکیو در سال ۱۹۸۵ و موزه هنر مدرن در نیویورک در سال ۱۹۸۸، و بخش تحصیلات تکمیلی طراحی در دانشگاه هاروارد در سال ۱۹۹۴ و سالن انتظار در ایستگاه مرکزی بزرگ نیویورک در سال ۱۹۹۵ برگزار کرد. آثار زها حدید همچنین بخشی از نمایشگاه‌های دائمی در موزه هنر مدرن نیویورک و موزه معماری آلمان در فرانکفورت نمایان بودند.
در سال ۱۹۹۴، او به‌عنوان استاد بزرگ در مدرسه طراحی دانشگاه هاروارد و در دانشکده مهندسی دانشگاه ایلینوی در شیکاگو، دانشگاه کلمبیا و دانشگاه هنرهای کاربردی وین منصوب شد و همچنین در دانشگاه شیکاگو در مدرسه معماری به‌عنوان استاد مهمان مشغول به‌کار بود. او همچنین به‌عنوان استاد مهمان در دانشگاه ییل فعالیت کرد. وی مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها را در نقاط مختلف جهان ارائه کرد و عضو افتخاری آکادمی ملی هنر و ادبیات و انجمن معماران آمریکا بود.
سبک معماری او
زها حدید تأثیر بزرگی از آثار معمار برزیلی اسکار نیمایر (۱۹۰۷-۲۰۱۲) پذیرفت، به ویژه حس او نسبت به فضا، به علاوه استعداد فوق‌العاده‌اش گرفته است. آثار او الهام‌بخش و تشویق‌کننده‌ای برای زها بود تا سبک خاص خود را ایجاد کند.
کارهای زها حدید یک جهت‌گیری معماری واضح دارند که به نام «تفکیك‌گرایی» یا «تهدیمی» شناخته می‌شود. این جهت‌گیری شامل پیچیدگی بالا و هندسه بدون قاعده است و او در طراحی‌های خود از آهن استفاده می‌کرد تا بتواند بارهای کششی و فشاری بالایی را تحمل کند و این امکان را به او داد تا فرم‌های آزاد و جسورانه‌ای ارائه دهد. همچنین، آثارش به لحاظ انرژی پنهان و روحیه‌ی درونی بالا و اصالت خود متمایز بودند. زها حدید نقشی مؤثر در تغییر مفهوم معماری در جهان ایفا کرد و گفته می‌شود که با طراحی‌های زیبا و مدرن خود، جهانی بهتر خلق کرد. طراحی‌های او منحصر به فرد و گویی متعلق به دنیای تخیل در سیاره‌ای دیگر بودند.
این جهت‌گیری در سال ۱۹۷۱ ظهور یافت و از مهم‌ترین جنبش‌های معماری قرن بیستم به شمار می‌آید. این جنبش به‌طور کلی به تخریب همه اصول هندسه اقلیدسی، که به ریاضیات یونانی اقلیدس نسبت داده می‌شود، با تجزیه بناها به اجزای کوچک‌تر اشاره دارد. با وجود تنوع و تناقضات موجود بین پیشگامان این جنبش، آنها در یک وجه اصلی توافق دارند، که تفاوت با هر آنچه معمولی و سنتی است، می‌باشد.
زها معتقد بود که طراحی‌های او با شهر تعامل دارد و به مردم مکانی می‌دهد که در آن ارتباط برقرار کنند. او گفت که دنبال‌کنندگان آثارش می‌دانند که ایجاد فضاهای عمومی که مردم بتوانند به‌طور آزاد از آنها استفاده کنند، به شهر اجازه می‌دهد که به‌صورت روان و آسان شکل بگیرد. آنچه این طراحی‌ها را متمایز می‌کرد، این بود که به یک سمت‌گیری معماری واضح متکی بود که بر پایه‌ای هنری و فلسفی بنا شده بود، بنابراین به سمت خلاقیت و تجرید گرایش پیدا می‌کرد. طبق دسته‌بندی گنکز برای معماری تفکیك، آثار زها حدید بخشی از جنبش معماری مدرن محسوب می‌شوند و این جنبش همچنین با کارهای ریم کولهاس مرتبط است. دیدگاه آنها این است که بناها بر پایه تیرک‌های عجیب و مایل قرار دارند و از انسیابی بودن و تفکیک در چالش با جاذبه زمین بهره می‌برند و بر روی سقف‌ها و تیرک‌های معلق تأکید دارند. تا جایی که به آثار زها حدید عنوان «تجرید دینامیک» داده شده است.
مهم‌ترین ایده‌های معماری و فلسفه طراحی او:
زها حدید سبک خاصی در طراحی معماری و فلسفه طراحی منحصر به فرد و متفاوتی نسبت به هر طراح دیگری داشت. بناهای او چندین ویژگی داشتند که سبک و طراحی‌هایش را از دیگر بناها متمایز می‌کرد:
– استحکام: استحکام مهم‌ترین ویژگی بناهای حدید بود، زیرا زها از آهن در بناهای خود استفاده می‌کرد که استقامت بیشتری در برابر کشش، فشار و بارها فراهم می‌آورد و امکان شکل‌گیری طراحی‌های آزاد و گاهی پیچیده‌تر را فراهم می‌ساخت.
– بیشتر طراحی‌های او همچنین به خاطر انسیابی بودن و تعداد زیاد منحنی‌های هماهنگ با یکدیگر شناخته می‌شدند.
– طراحی‌های زها حدید با تخیل همراه بود تا جایی که برخی آنها را غیرممکن یا غیرقابل اجرا می‌دانستند، اما تمامی طراحی‌های او اجرا شدند و زها توانست ثابت کند که آنها غیرممکن نیستند.
معماری خیالی
خیال و ایده‌آل‌گرایی از ویژگی‌های بارز طراحی‌های زها حدید است که برخی ادعا می‌کنند غیرقابل اجرا هستند. بناهای او بر پایه تیرک‌های عجیب و مایل ساخته شده‌اند و برخی از منتقدان تأکید می‌کنند که این طراحی‌ها تحت تأثیر حالتی از سخت‌گیری و ناشدگی و استحاله اجرایی قرار دارند.
در حالی که معمار عراقی به‌صورت عملی به اتهام برخی منتقدان مبنی بر اینکه او یک مهندس کاغذی است، که تلاش برای اجرای طراحی‌هایش دشوار است، پاسخ داد. این پس از تکمیل ساخت موزه علوم در ولفسبورگ، واقع در شمال آلمان، بود که در نوامبر 2005 افتتاح شد و این موضوع را تأکید می‌کند که عبارت مهندس کاغذی فقط یک ادعای کاذب از سوی معمارانی است که مغزشان در گذشته زندگی می‌کند؛ زیرا هر آنچه او بر روی صفحه کامپیوترش قرار داده، دیگران توانسته‌اند آن را اجرا کنند.
یکی از منتقدان درباره او گفت: تمام طراحی‌هایش در حرکتی سیال قرار دارند و تحت تأثیر خطوط عمودی یا افقی نیستند. این معماری زنان نیست؛ او هنرمندی حساس است که آنچه را که احساس می‌کند از تأثیرات تحول فناوری و هنری در تمام جهات در دنیایی که به یک روستای کوچک تبدیل شده، ارائه می‌کند.
منتقد معماری آلمانی، آندریاس روبی (۱۹۶۶ -) درباره ابداعات و طراحی‌های او گفت: «پروژه‌های زها حدید شبیه سفینه‌های فضایی هستند که بدون تأثیر جاذبه در فضایی وسیع سفر می‌کنند. در آنها نه بخشی مرتفع وجود دارد و نه بخشی پایین، نه رویی و نه برگردانی؛ این بناها به‌گونه‌ای به نظر می‌رسند که گویی در حرکت انسیابی در فضای اطراف هستند. از مرحله ایده اولیه پروژه‌های زها تا مرحله اجرا؛ سفینه فضایی به سطح زمین نزدیک می‌شود و در استقرارش، بزرگترین عملیات مانور در حوزه معماری به‌شمار می‌آید.»
جوایزی که او کسب کرده است
زها حدید جوایز و مدال‌های معتبر و عناوین افتخاری زیادی در فنون معماری به‌دست آورده است. او یکی از اولین زنانی بود که در سال 2004 جایزه پریتزکر (Pritzker Prize) را در مهندسی معماری به‌دست آورد، که معادل جایزه نوبل در مهندسی است. این جایزه از سال 1979 توسط جای پریتزکر و همسرش سیندی که مدیریت زنجیره هتل‌های هایات رجنسی را بر عهده دارند، تأسیس شد. این جایزه بزرگترین و مهم‌ترین جایزه در زمینه معماری در جهان است و ارزش آن صد هزار دلار و مدالی برنزی است که از آثار معمار آمریکایی لوئیس سولیوِن (1856-1924) الهام گرفته شده است.
او همچنین در سال‌های 2010 و 2011 جایزه استرلینگ را که یک جایزه بریتانیایی برای برتری در مهندسی معماری است و در سال 1996 تأسیس شده، به‌دست آورد. این جایزه هر ساله توسط مؤسسه سلطنتی معماران بریتانیایی (Royal Institute of British Architects – RIBA) برگزار شده و اعطا می‌شود. جایزه RIBA استرلینگ به معماری اهدا می‌شود که بناهایش به‌طور مؤثری در توسعه معماری در سال قبل تأثیرگذار بوده‌اند. معمار باید عضو RIBA باشد، اما ساختمان می‌تواند در هر کجای اتحادیه اروپا واقع باشد. برندگان جایزه استرلینگ مبلغ بیست هزار پوند پاداش دریافت می‌کنند.
او همچنین در سال 2012 نشان امپراتوری بریتانیا را از ملکه الیزابت و نشان امپراتوری ژاپنی را دریافت کرد. در سال 2016، او موفق به کسب مدال طلایی سلطنتی در جایزه RIBA برای هنرهای مهندسی شد و به اولین زنی تبدیل شد که این مدال را به‌دست می‌آورد. او به‌عنوان یکی از بهترین شخصیت‌ها در بریتانیا شناخته شد و به‌عنوان عضو افتخاری آکادمی هنرها و علوم آمریکا و همچنین انجمن معماران آمریکا انتخاب گردید.
او به‌عنوان قوی‌ترین مهندس زن در جهان توصیف شد و بر این باور بود که حوزه معماری تنها مختص مردان نیست. او به موفقیت‌های عربی و بین‌المللی دست یافت و به طراحی‌های معماری قناعت نکرد، بلکه مبلمان و حتی کفش نیز طراحی کرد. برخی از نام‌های معتبر جهانی خواستار همکاری با او بودند به‌طوری که منتقدانش به او لقب «لیدی گاگا» در دنیای مهندسی دادند و در سال 2010 به‌عنوان چهارمین زن قدرتمند در جهان انتخاب شد.
در سال 2014، جایزه موزه طراحی لندن را برای طراحی مرکز حیدر علی‌اف در آذربایجان به‌دست آورد. در سال 2016، او برنده جایزه RIBA و مدال طلایی سلطنتی در معماری شد.
آثار نامور زهاء حدید
ورزشگاه جهانی قطر در سال 2022، ساختمان بانک مرکزی عراق، مرکز ورزشهای آبی المپیک لندن، ساختمان مرکزی بی ام و، پل بزرگ شیخ زاید در امارات، مرکز حیدر علیف در باکو، ایستگاه بندری در سالرینو انگلستان، پژوهشگاه فاینوم در آلمان، سالن نمایش در پارک آبی-جنگلی در آلمان و طرح بزرگ فاز 2 برج میلاد در تهران، از کارهای درخشان زهاء حدید به‌شمار می‌رود.
قرار بود فاز دوم برج میلاد تهران به طراحی شگفت‌انگیز زها حدید در پایتخت ایران اجراسازی شود اما به سبب برخی تنگ‌نظری‌ها و داشتن این احتمال که برج میلاد، از زیبایی و مرکزیت خواهد افتاد، با مخالفت‌هایی روبرو شده و در نهایت پس از کش و قوس‌های فراوان از سوی شورای شهر، ملغی اعلام شد.
وفات زها حدید
زها حدید در 31 مارس 2016 در سن 65 سالگی به‌دلیل حمله قلبی در یکی از بیمارستان‌های میامی ایالات متحده درگذشت. دفتر او در لندن اعلام کرد: «با ناراحتی بزرگ، شرکت زها حدید برای مهندسی معماری تأیید می‌کند که زها صبح امروز به‌طور ناگهانی در میامی فوت کرده است و او در اوایل هفته به ذات‌الریه مبتلا شده و در حین درمان در بیمارستان دچار حمله قلبی گردید.»
زها حدید در قبرستان بروکوود در کنار پدرش و برادرش فولاذ دفن شد. او فرزندی نداشت زیرا هرگز ازدواج نکرد. زها حدید مدتی به‌عنوان بالاترین درآمد معمار زن در جهان شناخته می‌شد و پس از فوتش، دارایی خالص او حدود 250 میلیون دلار بود که شامل املاک و سرمایه‌گذاری‌های او در سهام می‌شود. ثروت او طبق وصیتش بین کارکنان دفترش و بستگانش تقسیم شد.
پس از درگذشت او، دانشگاه آمریکایی بیروت به پاس خدماتش، نمایشگاهی از مهم‌ترین آثارش را از تاریخ 9 تا 13 مه 2016 در مؤسسه بین‌المللی عصام فارس برگزار کرد؛ مؤسسه‌ای که زها حدید آن را طراحی کرده و در سال 2014 افتتاح شده بود. در این نمایشگاه تصاویری از زندگی و خانواده‌اش و جواهرات و بناهایی که طراحی کرده، به نمایش گذاشته شد.
مرکز بانک مرکزی عراق نیز او را تسلیت گفت. رئیس بانک در بیانیه‌ای اظهار داشت: «با تألم و اندوه بسیار، خبر درگذشت معمار بزرگ عراقی زها حدید را دریافت کردیم که در بسیاری از طراحی‌های خود از جمله ساختمان جدید بانک مرکزی عراق خلاقیت به خرج داده است.»
مطالعات عراق
