شکست عراق در نقشه تولید تحقیقاتی..
تحسين الشيخلي
با ناراحتی زیاد به نتایج شاخص «نیچر ایندکس» (Nature Index) برای سال ۲۰۲۵ نگاه کردم؛ شاخصی که نقشه انتشارات علمی جهانی را رصد می‌کند و کشورها را بر اساس کیفیت و برتری تولیدات پژوهشی‌شان رتبه‌بندی می‌کند. اندوه من تنها به این دلیل نبود که عراق در صدر این فهرست قرار ندارد، بلکه به این خاطر بود که حضورش کمرنگ، حاشیه‌ای و تقریباً نامرئی است؛ گویی دهه‌ها تلاش دانشگاهی و آموزش عالی در این کشور، دستاورد قابل توجهی در ترازوی دانش بشری نداشته است.
این شاخص تنها به بررسی دستاوردهای کشورها در حوزه پژوهش نمی‌پردازد، بلکه آن‌ها را در معرض رقابت سخت بین‌المللی قرار می‌دهد و شکاف عمیق میان آرزوهای اعلام‌شده و واقعیت‌های موجود را آشکار می‌سازد. در چنین شرایطی، به نظر می‌رسد عراق خارج از گفتمان علمی جهان ایستاده و از دور نظاره‌گر است، بدون ابزارهای مؤثر و سیاست‌های روشنی که بتواند جایگاه تاریخی‌اش را به عنوان یک مرکز دانش احیا کند.
وضعیت نگران‌کننده عراق در شاخص نیچر ایندکس ۲۰۲۵
شاخص «نیچر ایندکس» که هر ساله توسط مؤسسه معتبر «اسپرینگر نیچر» منتشر می‌شود، تصویری دقیق و در عین حال نگران‌کننده از وضعیت آموزش عالی در عراق ارائه می‌دهد، به‌ویژه وقتی آن را با کشورهای همسایه در غرب آسیا مقایسه می‌کنیم. این شاخص تنها به کمیت تولیدات پژوهشی بسنده نمی‌کند، بلکه بر اساس مقالات منتشرشده در مجلات نخبه علمی مانند Nature، Science و Cell، ارزیابی کیفی انجام می‌دهد.
اما وقتی به جایگاه عراق در این شاخص نگاه می‌کنیم، با بحرانی فراتر از اعداد و ارقام مواجه می‌شویم: بحران دیدگاه، بودجه، مدیریت و حتی درک نادرست از معنای پژوهش علمی در کشوری با پیشینه غنی دانشگاهی مانند عراق.
چرا دانشگاه‌های عراقی در رتبه‌بندی‌های جهانی غایبند؟
– ساختار فرسوده آموزش عالی: غیاب طولانی‌مدت دانشگاه‌های عراقی در رتبه‌های برتر را نمی‌توان صرفاً به عوامل سیاسی و اقتصادی تقلیل داد. این مسئله نشان‌دهنده یک اختلال ساختاری دیرینه در نظام آموزش عالی و پژوهش این کشور است.
– رقابت با همسایگان: درحالی که کشورهای همسایه، حتی آن‌هایی که دیرتر وارد عرصه پژوهش شده‌اند (مانند کشورهای خلیج فارس)، با سرمایه‌گذاری‌های کلان و راهبردهای مشخص، هر سال در این شاخص پیشرفت می‌کنند، عراق همچنان در الگوهای سنتیِ آموزشیِ ایستا باقی مانده است.
– پژوهش‌های بی‌کیفیت و «انتشار صرفاً برای ارتقا»: نیچر ایندکس فقط مقالات منتشرشده در مجلات نخبه را در نظر می‌گیرد، اما بسیاری از پژوهشگران عراقی در مجلات کم‌اعتبار یا حتی «مجلات پولی» (Predatory Journals) منتشر می‌کنند. این مسئله باعث شده تا پژوهش‌های عراقی بیشتر جنبه اداری داشته باشند تا علمی.
پیامدهای غیبت عراق در شاخص‌های علمی جهانی
– حذف تدریجی از نقشه دانش جهانی: کشورهایی که در چنین شاخص‌هایی حضور ندارند، به‌تدریج از مشارکت در تصمیم‌گیری‌های علمی و فناورانه (پزشکی، انرژی، هوش مصنوعی و محیط زیست) بازمی‌مانند.
– فرار مغزها: پژوهشگران عراقی که به دنبال اعتبار بین‌المللی هستند، مجبور می‌شوند در دانشگاه‌های خارجی فعالیت کنند، زیرا نظام علمی عراق از حمایت کافی برخوردار نیست.
– از دست رفتن فرصت‌های همکاری و سرمایه‌گذاری: غیبت در این شاخص‌ها، امکان دسترسی به منابع مالی بین‌المللی و پروژه‌های مشترک پژوهشی را کاهش می‌دهد.
راه‌حل‌های ممکن
۱. بازتعریف مفهوم پژوهش در دانشگاه‌های عراق: پژوهش نباید صرفاً یک «تکلیف اداری» باشد، بلکه باید به عنوان موتور محرکه پیشرفت ملی دیده شود.
۲. تأمین بودجه پایدار برای پژوهش‌های کیفی: ایجاد مراکز تحقیقاتی مجهز و حمایت از انتشار در مجلات معتبر.
۳. تشویق همکاری‌های بین‌المللی: پیوند دادن دانشگاه‌های عراقی به شبکه‌های علمی جهانی.
۴. مبارزه با مجلات بی‌کیفیت: جلوگیری از انتشار مقالات صرفاً برای ارتقای شغلی و تمرکز بر پژوهش‌های اثرگذار.
تفاوت نیچر ایندکس و اسکوپوس: چرا عراق در اسکوپوس حضور دارد، اما در نیچر نه؟
– نیچر ایندکس فقط مقالات منتشرشده در بالاترین سطوح علمی (مانند Nature و Science) را می‌پذیرد.
– اسکوپوس (Scopus) طیف گسترده‌ای از مجلات را پوشش می‌دهد، از جمله مجلات کم‌اعتبار.
– بنابراین، حضور عراق در اسکوپوس به معنای کیفیت پژوهش‌ها نیست، بلکه نشان‌دهنده کمیت انتشارات است.
جمع‌بندی: هشدار به نظام آموزش عالی عراق
نتایج شاخص نیچر ایندکس ۲۰۲۵ تنها یک «شکست علمی» نیست، بلکه زنگ خطری است برای آینده آموزش و پژوهش در عراق. اگر دانشگاه‌های این کشور نتوانند خود را با استانداردهای جهانی هماهنگ کنند، نه‌تنها در رتبه‌بندی‌ها غایب خواهند ماند، بلکه از تحولات علمی آینده نیز عقب خواهند افتاد.
عراق نیازمند یک انقلاب علمی است—انقلابی که پژوهش را از حاشیه به متن بیاورد و دانشگاه‌ها را از «مؤسسات مدرک‌دهی» به «کارگاه‌های تولید دانش» تبدیل کند.
مرکز دراسات الشهيد الخامس
