تاریخ اقتصاد عراق از بین النهرین تا عصر نفت
سید احمد العسکری – تحلیل گر عراقی
عراق یکی از کهنترین کشورهای جهان در تاریخ اقتصادی به شمار میرود، چرا که نام آن از سپیده دم تاریخ با کشاورزی، تجارت و تنظیم روابط مالی گره خورده است، تا اینکه بعدها به کشوری رانتی تبدیل شد که تقریباً به طور کامل به نفت وابسته است. بین این دو ایستگاه، اقتصاد بین النهرین دستخوش تحولات بزرگی شد که منعکس کننده مسیر تمدن ها و بحران های آن است.
تمدن های اولیه
در بین النهرین، اولین اقتصاد سازمان یافته در تاریخ شکل گرفت، زیرا سومری ها، بابلی ها و آشوری ها به لطف سیستم آبیاری پیشرفته به کشاورزی متکی بودند. خرما، جو و گندم به عنوان مهمترین محصولات برجسته شدند. همچنین اولین مفاهیم اقتصادی مانند پول، بدهی، قراردادها و مالیات ظاهر شدند. قوانین حمورابی در تمدن بابل از اولین قوانینی بودند که زندگی اقتصادی و تجاری را تنظیم کردند.
عصر اسلامی هنگامی که بغداد مرکز جهان شد
با برپایی دولت عباسی، عباسیان مقر دولت را به بغداد منتقل کردند و بغداد به یک مرکز مالی و تجاری جهانی تبدیل شد. صنایع دستی مانند نساجی، کاغذ و فلزات شکوفا شدند و راه های تجاری به سوی چین و هند از طریق آنچه که در آن زمان به عنوان جاده ابریشم شناخته می شد، گشوده شد. اما با گذشت زمان و افول نظام حاکم در بغداد در پایان حکومت عباسیان و تکرار غزوات، قدرت اقتصادی عراق به تدریج رو به زوال رفت.
دوران پادشاهی
پس از ورود ارتش بریتانیا به عراق و بیرون راندن ارتش عثمانی از تمام شهرهای عراق، و از زمان تأسیس دولت مدرن عراق در سال 1921، رهبران حکومت پادشاهی در عراق شروع به ساختن نهادهای اقتصادی مدرن کردند. بانکها و زیرساختها ایجاد شدند و به دنبال آن کشف نفت در دهه 1930 قرن بیستم رخ داد، اما در ابتدا تأثیر محدودی داشت. در حالی که اقتصاد عمدتاً کشاورزی باقی ماند، این امر چشمانداز را به سمت نوع جدیدی از اقتصاد تغییر داد، یعنی اقتصاد رانتی که به تدریج غالب شد و تأثیر کشاورزی در عراق کمکم کاهش یافت.
جمهوریها
پس از انقلاب 1958 و سقوط حکومت پادشاهی، نقش دولت در اقتصاد گسترش یافت و در سال 1972 ملی شدن نفت اعلام شد تا عراق به یک بازیگر بزرگ نفتی در دهه 1970 تبدیل شود، جایی که عراق شاهد جهش در آموزش و زیرساختها بود، اما جنگهای بعدی – جنگ با ایران، حمله به کویت، سپس تحریمهای بینالمللی – اقتصاد را نابود کرد و کشور را در بحرانهای تورم و فقر غرق کرد.
پس از 2003: اقتصاد رانتی شکننده
با سقوط رژیم سرنگون شده، اقتصاد عراق به روی جهان باز شد، اما وارد مرحلهای از هرج و مرج و وابستگی تقریباً کامل به نفت شد که بیش از 90 درصد از درآمدهای دولت را تشکیل میدهد. همراه با آن ضعف صنعت و کشاورزی و گسترش فساد و بیکاری، اقتصاد را در برابر نوسانات قیمت نفت آسیبپذیر کرده است.
امروز، بزرگترین چالش برای اقتصاد
امروز، عراق با یک چالش سرنوشتساز روبرو است: آیا اسیر اقتصاد رانتی نفتی باقی میماند، یا موفق میشود اقتصادی متنوع مبتنی بر صنعت، کشاورزی و گردشگری مذهبی بسازد؟ اصلاحات اقتصادی هنوز کند پیش میرود، اما آینده عراق به توانایی آن در سرمایهگذاری در منابع انسانی و طبیعی عظیم خود بستگی دارد.
مرکز دراسات الشهيد الخامس
