علی نوریان
عراق در سطح جهانی به‌عنوان خاستگاه یکی از قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری شناخته‌شده است، اما حوادث سیاسی این کشور که جنگ‌های زیادی را تحت سلطه دیکتاتوری تجربه کرده، بیشتر به چشم می‌خورد. ازاین‌رو باید دانست که وقایع و رویدادهای عراق، در سینما و تلویزیون جهان به چه شکل منعکس‌شده و جهان چه تصویری از عراق دارد. سینما از نقش عمده‌ای در شکل دادن به ارزش‌ها و افکار عمومی جهانی و تصمیم‌گیری برخوردار است. فیلم سینمایی فقط یک رسانه جمعی برای سرگرمی نیست بلکه به‌عنوان یک ابزار سیاسی وسیله‌ای برای افزایش آگاهی و تثبیت ارزش‌ها و باورهاست و به‌عنوان یک گفتمان اجتماعی و سیاسی می‌تواند بر افکار توده‌ها تأثیر بگذارد. فیلم یک رسانه سینمایی صوتی و تصویری و عرصه تجلی برجسته‌ترین ایدئولوژی‌های سیاسی است که می‌توان از طریق آن اندیشه سیاسی را بیان کرد.
مریم وحید (استادیار دپارتمان علوم سیاسی دانشگاه قاهره) در مقاله‌ای تحت عنوان “تصویر جهان عرب در سینمای غرب” نوشت «سینما می‌توان به‌عنوان ابزار قدرت نرم کشوری در نظر گرفته شود و گفتمانی را ترویج کند». به عقیده ولادیمیر لنین، سینما برای رهبران سیاسی بسیار مهم است. همچنین استنلی کوبریک (کارگردان مشهور سینما) عقیده دارد که تصویر از قدرت زیادی برخوردار است، زیرا دیدن یک فیلم بر بخش‌هایی از ذهن تأثیر می‌گذارد، تا آنجا که تمدن کنونی به‌عنوان یک “تمدن تصاویر” شناخته‌شده است. بنابراین تمام این ویژگی‌ها موجب شد که سینما موردتوجه سیاستمداران قرار گیرد و از فیلم به‌عنوان گفتمان یا تبلیغ سیاسی استفاده شود.
به‌عنوان‌مثال، جورج کلونی به‌عنوان کارگردان فیلم “مردانی که به بزها خیره می‌شوند” می‌گوید «این فیلم بخشی از تاریخ نظامی آمریکا در عراق است که هدف آن آماده‌سازی برای وقوع رخدادهایی در سایر ارتش کشورهای مشابه بوده است. یکی از پیام‌های این فیلم این است که جستجوی صلح منجر به شکنجه مردم در گوانتانامو بود».
هشت اثر بین‌المللی با موضوع عراق و رویدادهای آن وجود دارد که شهرت زیادی به دست آورده و جوایز متعددی را کسب کرده‌اند، اما هر یک از این فیلم‌ها تصویر متفاوتی از عراق به جهان ارائه داده است، همان‌گونه که در فیلم “خانه صدام” توهین بزرگی به احساسات مردم کشورهای عربی به‌ویژه عراق شد و درد آن‌ها را کوچک شمرد. رضا بنور (بازیگر تونسی) می‌گوید «نمی‌توان تصور کرد فیلمی که توسط بریتانیا تأمین مالی می‌شود، نگاه مثبتی از مردم کشورهای عربی به جهان ارائه دهد».
آمریکاستیزی عراق در فیلم “آشیانه گرگ‌ها: عراق“
این فیلم محصول کشور ترکیه و در ژانر اکشن و درام است. در سال ۲۰۰۶، شرکت فیلم‌سازی پانا فیلم (Pana Film) تصمیم گرفت با سرمایه‌گذاری حاصل از موفقیت بزرگ در مجموعه سریال «آشیانه گرگ‌ها»، فیلم «آشیانه گرگ‌ها: عراق»(Valley of the Wolves Iraq) را که در ادامه همان مجموعه سریال«آشیانه گرگ‌ها» است به کارگردانی سردار آکار تولید کند. تهیه‌کننده و نویسنده این اثر راسی شاشمز و بهادر ازوندر بوده و نقش‌های اصلی این فیلم را نجاتی ساسماز، گورکان اویگان، کنعان چوبان بر عهده داشتند و هنرمندان اهل سوریه همچون غسان مسعود و جهاد عبدو نیز در این فیلم به هنرمندی پرداخته‌اند.
داستان این فیلم در شمال عراق و در زمان اشغال عراق توسط نیروهای آمریکایی در سال ۲۰۰۳ رخ می‌دهد. این فیلم با رویداد واقعی دستگیری نیروهای ویژه ترکیه مستقر در سلیمانیه عراق توسط نیروهای آمریکایی در ژوئیه ۲۰۰۳ آغاز می‌شود که از عملیات نیروهای ترکیه برای آزادسازی سربازان و درنهایت موفقیت آن‌ها روایت می‌کند. این فیلم در ترکیه، عراق و برخی کشورهای عربی از محبوبیت فوق‌العاده و استقبال گسترده‌ای برخوردار شد، اما درنهایت به آمریکاستیزی کشورهای عربی-اسلامی متهم شد. به‌عنوان‌مثال، طبق گزارشی از واشنگتن‌تایمز این فیلم بر موجی از آمریکاستیزی سوار شد و در جذب تماشاگران ترکیه‌ای رکورد زد که حتی همسر رجب طیب اردوغان اظهارنظرهای مثبتی درباره آن فیلم بیان کرد.
فیلم “خانه صدام“ و لحظات مهم تاریخ معاصر عراق
سریال «خانه صدام» (House of Saddam) که در سال ۲۰۰۸ پخش شد، یک اثر درام کوتاه شامل چهار قسمت است که توسط بی‌بی‌سی و شبکه آمریکایی اچ‌بی‌او تولید شد. کارگردانی آن را جیم اوهانلون، نویسندگی الکس هلمز و استفان بوچارد بر عهده داشت و ایگال نائور، عمرو واکد، ریاض حمدی، ابراهیم زروق و محمد علی النهدی در آن ایفای نقش کردند. این فیلم به داستان به قدرت رسیدن صدام حسین می‌پردازد و از دوران ریاست جمهوری او در سال ۱۹۷۹ پس از برکناری احمد حسن البکر تا دستگیری وی پس از ورود نیروهای آمریکایی به بغداد در سال ۲۰۰۳ روایت می‌کند. این سریال بسیاری از لحظات مهم تاریخ معاصر عراق را ازجمله جنگ ایران و عراق در دهه ۱۹۸۰، جنگ کویت در اوایل دهه ۱۹۹۰ ، کشتار کردها و شیعیان توسط رژیم بعث و مبارزات خشونت آمیزی را که صدام حسین برای حفظ نفوذ و قدرت خود (حتی اگر مستلزم کشتن برخی از اعضای خانواده اش باشد)، به نمایش می‌گذارد.
نمایش تصویر مثبت از مردم عراق در فیلم “مهلکه“
در سال ۲۰۰۸ فیلم آمریکایی «مهلکه» (The Hurt Locker ) که از آن با نام‌های قفسه درد، گنجه رنج و میدان بلا نیز یادشده است، پخش شد. این فیلم توسط کاترین بیگلو کارگردانی شده و بازیگران بزرگی ازجمله جرمی رنر، آنتونی مکی، برایان گراتی، گای پیرس و رالف فاینز در آن به هنرمندی پرداخته‌اند. این فیلم بر اساس وقایع سال ۲۰۰۳ و برگرفته از اسناد وزارت دفاع آمریکا است. فیلمنامه توسط مارک بول، روزنامه نگاری که در آن زمان سربازان آمریکایی را در عراق همراهی می‌کرد، نوشته شده است. این فیلم با انتقاد از آمریکا و تجاوز آن به عراق، تصویر مثبتی از مردم عراق و مقاومت آن‌ها ترسیم کرد و با بودجه ۱۱ میلیون دلاری در اردن فیلمبرداری شد و برای اولین بار در جشنواره فیلم ونیز ایتالیا در سپتامبر ۲۰۰۸ به نمایش درآمد.
منتقدان و تحلیلگران، این فیلم را به‌عنوان یکی از مهم‌ترین فیلم‌هایی که جنگ عراق را به تصویر می‌کشند، برشمردند و جوایز مهم بسیاری ازجمله جایزه بفتا بهترین فیلم، بهترین فیلمنامه، بهترین کارگردانی، بهترین فیلمبرداری و بهترین صدا را در سال ۲۰۱۰ دریافت کرد. این فیلم همچنین نامزد ۹ جایزه بود که توانست شش عدد از جوایز را برنده شود.
فیلم “مردانی که به بزها خیره می‌شوند“ درباره برنامه نظامی آمریکا در عراق
در سال ۲۰۰۹ فیلم «مردانی که به بزها خیره می‌شوند» (The Men Who Stare at Goats) به کارگردانی گرانت هسلو، نویسندگی جان رونسون و با بازی تعداد زیادی از ستاره‌‌های هالیوود ازجمله جورج کلونی، یوان مک گرگور، جف بریجز و کوین اسپیسی اکران شد. داستان این فیلم در ژانر کمدی و جنگی در مورد یک روزنامه نگار آمریکایی است که برای پوشش خبری جنگ به کویت سفر می‌کند و با یک سرباز آمریکایی که ادعا می‌کند عضو یک گروه سری از ارتش آمریکا در این کشور بوده‌است و قصد رفتن به عراق را دارد آشنا می‌شود. او در مورد یک برنامه نظامی آمریکا که در دهه ۱۹۸۰ در خصوص فعالیت سربازانی با توانایی‌های ماوراءالطبیعه و مهارت‌های فراروان‌شناختی فوق‌العاده می‌گوید. ازاین‌رو روزنامه‌نگار به همراه این سرباز به عراق می‌رود تا این موضوع را بررسی کند.
موضوع کشف سلاح‌های کشتار جمعی در عراق در فیلم “منطقه سبز“
فیلم «منطقه سبز» (Green Zone) فیلمی در ژانر جنگی، تریلر سیاسی، مهیج و درام است که به کارگردانی پل گرینگرس، تهیه‌کنندگی شرکت یونیورسال، نویسندگی برایان هلگلیند و با بازی مت دیمون و امی رایان در سال ۲۰۱۰ اکران شد. داستان فیلم در مورد یک افسر آمریکایی در جنگ عراق بوده و هدفش از آمدن به عراق، کشف سلاح های کشتار جمعی و نجات جان بشریت است، اما وقتی هیچ چیزی پیدا نمی‌کند، متوجه می شود که اطلاعاتی که توسط سازمان اطلاعاتی آمریکا درباره کشف سلاح‌های کشتار جمعی در عراق منتشر شده فقط شایعات دروغ و بهانه‌ای برای اشغال عراق بوده است و او برای اثبات این حقیقت دست به ماجراجویی های زیادی می زند و در آخر، تمام حقایق را در اینترنت توسط یک خبرنگار در آمریکا منتشر می‌کند تا در دسترس عموم مردم قرار بگیرد.
این فیلم نشان می‌دهد که هدف اصلی ورود نیروهای آمریکایی به عراق نفت بوده و کشف سلاح‌های هسته‌ای کشتار جمعی در عراق دروغی بوده است تا از این طریق قطعنامه جنگ در محافل بین‌المللی به تصویب برسد. علیرغم هزینه بالای تولید این فیلم که به ۱۰۰ میلیون دلار رسید، اما موفقیتی را که در سینماهای بین‌المللی مورد انتظار بود، به دست نیاورد.
نمایش بخشی از زندگی در مناطق تالابی عراق در فیلم “سپیده‌دم جهان“
فیلم «سپیده‌دم جهان» (Dawn of the World) در ژانر جنگی، رمانتیک، و درام، محصول مشترک فرانسه و آلمان به کارگردانی عباس فاضل در سال ۲۰۰۹ اکران شد. این فیلم به دلیل دشواری فیلمبرداری در عراق در مصر فیلمبرداری شد. کریم صلاح، حفصیه حرزی و هیام عباس در این فیلم به هنرمندی پرداخته‌اند. این فیلم داستان «مستور» و «زهره» را روایت می‌کند که در تالاب‌های جنوب عراق زندگی می‌کنند و پس از مراسم عروسی آن‌ها، اوضاع عراق با شروع جنگ ایران و عراق دگرگون می‌شود. «مستور» برای سربازی فراخوانده شده و به خط مقدم فرستاده می‌شود و در آنجا با «ریاض» آشنا می‌شود و بین آن‌ها رفاقت صمیمانه‌ای شکل می‌گیرد. مستور در میدان جنگ مجروح می‌شود و قبل از مرگش از ریاض می‌خواهد که به او قول دهد زهره را پیدا کرده و از او مراقبت کند که درنهایت ریاض عاشق زهره می‌شود.
در این فیلم دراماتیک، مشکلات ساکنان مناطق تالابی عراق به نمایش گذاشته شده است. این فیلم برنده جوایز مهم بسیاری ازجمله جایزه ویژه هیئت داوران جشنواره بین‌المللی فیلم رباط مراکش، جایزه اول بهترین فیلم جشنواره سینمایی خلیج و جایزه تماشاگران و منتقدان جشنواره بین‌المللی فیلمهای آسیایی وزول شد.
شخصیت شناسی پسر صدام حسین در فیلم “بدل شیطان“
فیلم « بدل شیطان» (The Devil’s Double) محصول مشترک بلژیک و هلند به کارگردانی لی تاماهوری و نویسندگی مایکل توماس با بازی دومینیک کوپر، فیلیپ کواست، لدوین ساگنیر و رعد راوی، در سال ۲۰۱۱ اکران شد. ماجراهای این فیلم برگرفته از کتاب «من فرزند رئیس‌جمهور بودم» نوشته لطیف یحیی، افسر وظیفه سابق عراقی ساخته شده‌است. این کتاب در اواخر دهه نود منتشر شد. لطیف یحیی در این کتاب تجربه‌اش را از زندگی عدی صدام، پسر بزرگ صدام حسین بیان می‌کند که یک زندگی پر از خشونت، بی‌رحمی و ابتذال بوده‌است. این فیلم وقایع سال‌های ۱۹۸۳ تا ۱۹۹۷ عدی حسین و لطیف یحیی را نشان می‌دهد. در این فیلم لطیف یحیی یک سرباز عراقی است که در جنگ ایران و عراق می‌جنگد. عدی حسین، پسر بزرگ صدام حسین او را از جبهه فرا می‌خواند تا بدل او شود و تحت عمل جراحی قرار می‌گیرد تا چهره‌اش کاملاً شبیه عدی باشد.
این فیلم بسیاری از اعمال جنایت‌کارانه پسر صدام حسین در سال‌های حکومت پدرش در عراق را نشان می‌دهد. عدی حسین (پسر صدام حسین) مبتلا به بیماری دگرآزاری و سادیسم بود. او مردم را به‌راحتی می‌کشت و دختران جوان را بعدازآن که از خیابان‌های شهر می‌ربود و به آن‌ها تجاوز می‌کرد به قتل می‌رساند. این فیلم پس از اکران نقدهای مثبت زیادی از طرف منتقدان دریافت کرد. به‌عنوان‌مثال، یکی از منتقدان که نظر مثبتی درباره این فیلم داشت، نوشت «هرچند این فیلم به درستی تمام جهنمی را که صدام حسین در عراق به وجود آورد، به نمایش نگذاشت اما توانست یکی از وحشی‌ترین ظالمان خاورمیانه (صدام حسین) و حکومت وحشتی که پسرش (عدی حسین) ایجاد کرد را به نمایش بگذارد.»
مبارزه علیه داعش در فیلم “موصل“
فیلم «موصل» (Mosul) یک فیلم اکشن و جنگی آمریکایی به زبان عربی به نویسندگی و کارگردانی ماتیو مایکل کارنهان و با بازی سهیل دباچ، آدام بسا، اسحاق الیاس و احمد الغانم برای اولین بار در جشنواره فیلم ونیز ۲۰۱۹ به نمایش درآمد و در ۲۶ نوامبر ۲۰۲۰ از طریق نتفلیکس منتشر شد. این فیلم به رویدادهای حمله داعش به موصل در شمال عراق در سال ۲۰۱۴ می‌پردازد و تلاش های انجام شده برای آزادسازی موصل از دست تروریست‌های را به نمایش می‌گذارد. ظهور داعش و حمله آن به عراق و سوریه نقش عمده‌ای در پیدایش بعضی گرایش‌های جدید سینمایی داشت که توانست تأثیر زیادی بر سینمای جهان بگذارد. داستان فیلم موصل برگرفته از یک تحقیق روزنامه نگاری است که توسط یک روزنامه آمریکایی منتشر شده است. این تحقیق به این موضوع پرداخت که برخی از اعضای نیروهای پلیس عراق تصمیم گرفتند از ماموریت خود جدا شوند و به مبارزه با داعش بپردازند. این فیلم مورد تحسین منتقدان سینما و مورد استقبال طیف وسیعی از مخاطبان عرب قرار گرفت، به‌ویژه اینکه سازندگان آن از زبان عربی و به طور خاص از گویش عراقی استفاده کردند.
با این اوصاف، فیلم به‌عنوان یک گفتمان سیاسی با تأثیر فراوان بر افکار عمومی جهان به شمار می‌رود و بسیاری از رهبران و سیاستمداران جهان به ارزش سینما و تأثیر این تصویر مسحورکننده پی برده‌اند که تخیل را با واقعیت به گونه‌ای خیره کننده می‌آمیزد که ذهن‌ها و قلب‌ها را مجذوب خود می‌کند و می‌تواند تصویری از یک کشور با تمام رخ دادهایش و از یک ملت با تمام گفتمان‌هایش به مردم جهان ارائه دهد.
