مرمت و بازسازی آثار تاریخی نینوا: چالش‌ها و فرصت‌های باستان‌شناسی در عراق
علی نوریان
پس از تصرف شهر موصل (مرکز استان نینوا) در ژوئن ۲۰۱۴، داعش به‌طور سیستماتیک اقدام به تخریب اماکن باستانی و تاریخی مذهبی و غیرمذهبی کرد. آمارهای رسمی منتشر شده توسط اداره کل باستان‌شناسی و میراث فرهنگی استان نینوا نشان‌می‌دهد که ۸۵ تا ۹۰ درصد از محوطه‌های باستانی در طول بیش از سه سال تسلط داعش بر این استان تخریب شده‌است. تلاش‌های مشترکی از سوی تیم‌های باستان‌شناسی عراقی و تیم‌های بین‌المللی برای حفاظت، مرمت و بازسازی اماکن باستانی و تاریخی در استان نینوا در شمال عراق که توسط داعش تخریب‌شده‌اند، در حال انجام است. هدف این تلاش‌ها احیای این مکان‌ها و آماده‌سازی آنها برای بازدید گردشگران داخلی و خارجی است.
یک سازمان مردم‌نهاد عراقی به‌نام “تطوع معنا” با هدف ترویج کار گروهی برای بازسازی شهر و احیای امید در دل مردم به‌صورت داوطلبان، تلاش می‌کند که محله‌ها و کوچه‌های موصل را از آوار و ویرانه‌های جنگ پاک‌سازی کند. عمر محمد، مدیر این سازمان می‌گوید: «حفظ و احیای فرهنگ غنی موصل که به دوران آشوریان و سومریان بازمی‌گردد، از اهداف ماست. ما با کار داوطلبانه خود پیام صلح به جهان منتقل می‌کنیم». به گفته محمد، بازسازی محوطه‌های باستانی و تاریخی در نینوا کار آسانی نبوده و مراحل مختلفی دارد که اولین قدم آموزش افراد بومی، به‌ویژه جوانان، و به‌کارگیری آنها در این پروژه‌ها بوده است. محمد می‌گوید: «هیئت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی مانند یونسکو و سایر سازمان‌هایی که در زمینه مرمت و بازسازی محوطه‌های باستانی تخریب‌شده در نینوا فعالیت می‌کنند، به‌دنبال این هستند که هویت معماری موصل حفظ شود و مجدداً به دنیا منعکس گردد».
بازسازی و مرمت آثار باستانی نینوا
پس از عملیات آزادسازی موصل از تصرف داعش، اداره کل میراث فرهنگی و آثار باستانی نینوا به دستور وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی عراق، عملیات بازسازی و مرمت اماکن باستانی را آغاز کرد. قبل از شروع عملیات مرمت و بازسازی، میزان تخریب این محوطه‌ها مستندسازی و بررسی شده و آنها را از مواد منفجره و بقایای جنگ پاک‌سازی کردند. به گفته روید موفق، مدیرکل اداره کل میراث فرهنگی و گردشگری استان نینوا، عملیات مرمت و بازسازی اکثر محوطه‌های باستانی و اماکن مذهبی در مراحل پایانی خود است و حدود ۷۵ تا ۸۰ درصد آن تکمیل شده‌است، اما محوطه‌های باستانی غیرمذهبی هنوز به این درصد نرسیده‌اند. به‌عنوان مثال، محوطه باستانی “نمرود” در حال حاضر در مرحله اولیه (مرحله نجات‌بخشی) قرار دارد و میزان تکمیل عملیات مرمت و بازسازی نسبت به محوطه‌های باستانی غیرمذهبی در نینوا به حدود ۴۰ درصد رسیده است. موفق می‌گوید: «کمبود بودجه و پشتیبانی مالی “بزرگ‌ترین مانع در عملیات مرمت” است، اما با این حال برنامه دولت فعلی السودانی بر تأمین بودجه برای مرمت و بازسازی این محوطه‌ها متمرکز است».
تیمی از مؤسسه مطالعات و تحقیقات بریتانیایی (ICSR) در ماه می ۲۰۲۳ برای بررسی وضعیت مردم موصل و استان نینوا از این شهر بازدید کرد. هدف این بازدید، آگاهی از تلاش‌ها برای عبور از دوران پس از جنگ، بررسی پیشرفت‌های بازسازی و شناسایی چالش‌ها و موانع پیش روی آن بود. بر اساس گزارش مؤسسه مطالعات و تحقیقات بریتانیایی (ICSR)، با گذشت بیش از شش سال و نیم پس از آزادسازی موصل از تصرف داعش و تخریب حدود ۴۷ مکان تاریخی و باستانی توسط آن، نشانه‌های بهبود در احیای موصل مشاهده می‌شود. پس از سقوط داعش و عملیات نظامی برای آزادسازی موصل در سال ۲۰۱۷، ۸۰ درصد از محله‌های شهر قدیم ویران شد که این تخریب منازل و مغازه‌های بی‌شمار، چالش‌هایی را برای بازسازی و مرمت آثار باستانی ایجاد کرد.
کتابخانه مرکزی موصل با بیش از یک میلیون کتاب و نسخه خطی، یکی از مهم‌ترین نهادهای فرهنگی عراق به‌شمار می‌رود. بازسازی این کتابخانه که در جریان جنگ آسیب‌های زیادی دید، از اهمیت بالایی برخوردار است. با وجود تخریب‌های گسترده‌ای که داعش به کتابخانه موصل وارد کرد، یونسکو با همکاری مسئولین وزارت فرهنگ و مقامات عراقی توانست این مکان را به شکوه سابق خود بازگرداند. این کار شامل نجات و مرمت تعداد زیادی از کتاب‌ها و نسخ خطی آسیب‌دیده نیز بود. بعضی از بخش‌های آسیب‌دیده دیوارهای کتابخانه بدون ترمیم باقی‌مانده‌اند تا به‌عنوان یادبودی از ویرانی‌های داعش و انگیزه‌ای برای ادامه زندگی مردم باشد.
چالش‌های باستان شناسی در عراق: از به‌روزرسانی تا بیکاری فارغ‌التحصیلان
راجر ماتیوز، استاد باستان‌شناسی در دانشگاه ریدینگ در بریتانیا معتقد است که باستان شناسان عراقی در به‌روزرسانی دانش و استفاده از تکنیک‌های جدید باستان شناسی که در ۲۰ تا ۳۰ سال گذشته پیشرفت چشمگیری داشته‌اند، ناکام بوده‌اند. ماتیوز همچنین بر لزوم تشویق گردشگری باستان شناسی در عراق تأکید می‌کند تا مردم بومی از مزایای اقتصادی میراث فرهنگی خود بهره‌مند شوند. به گفته لیلی صالح، مدیر سابق موزه موصل و سرپرست کاوش در محوطه باستانی نمرود، بازسازی نمرود به ۱۰ سال زمان نیاز دارد و در حال حاضر که دولت عراق با بحران‌های انسانی روبه‌رو است، نیاز به حمایت‌های بین المللی دارد.
تعداد فارغ‌التحصیلان باستان شناسی در عراق به هزاران نفر می‌رسد، اما فرصت‌های شغلی برای آنها محدود به وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی است و این وزارتخانه به‌ندرت استخدام می‌کند و درهای استخدام فقط هر چهار تا پنج سال یک‌بار برای آنها باز می‌شود. از این رو بسیاری از فارغ‌التحصیلان باستان شناسی در مشاغلی مانند فروشندگی میوه و سبزیجات، کارگری و دست‌فروشی مشغول به کار هستند که این مشاغل هیچ ارتباطی با تخصص و آرزوهای آنها ندارد. بنابراین بسیاری از فارغ‌التحصیلان این رشته به‌دلیل عدم وجود فرصت‌های شغلی ناامید و دلسرد شده‌اند. در نتیجه به‌دلیل عدم وجود فرصت‌های شغلی، تعداد دانشجویان رشته باستان شناسی در عراق کاهش یافته‌است. بسیاری از فارغ‌التحصیلان این رشته آرزو دارند در کنار هیئت‌های کاوشگری کار کرده و به کشف و حفظ تاریخ و میراث کشور خود کمک کنند؛ برخی از دانشجویان این رشته آرزو دارند به‌عنوان متخصص خط میخی شناخته شوند و به رمزگشایی الواح باستانی بپردازند.
عدم وجود فرصت شغلی پس از فارغ‌التحصیل دانشجویان رشته باستان شناسی و گرایش‌های آن، منجر به کاهش تمایل جوانان برای تحصیل در دانشکده باستان شناسی در دانشگاه موصل شده‌است. خلف احمد صالح، مسئول بخش امور دانشجویی دانشکده باستان شناسی دانشگاه موصل می‌گوید: «در ترم گذشته فقط ۷ دانشجو در این دانشکده ثبت نام کردند. تعداد فارغ‌التحصیلان دانشکده باستان شناسی از زمان تأسیس آن در سال ۲۰۰۸، ۸۳۰ فارغ التحصیل در مقطع کارشناسی (یعنی در طول ۱۵ سال، هر سال ۵۵ دانشجو) و ۷۲ فارغ التحصیل در مقطع کارشناسی‌ارشد بوده است که اکثر آنها در رشته تخصصی خود مشغول به کار نشده‌اند». به گفته صالح، یکی از مشکلات فارغ‌التحصیلان رشته‌ها و بخش‌های باستان شناسی در رابطه با مشاغل دولتی این است که آنها نمی‌توانند به‌عنوان دبیر در بخش‌های آموزش و پرورش و یا در وزارت دفاع و وزارت کشور استخدام شوند، زیرا از این رشته‌ها حمایتی نشده‌است. صالح معتقد است که چرا آکادمی نظامی که برای فارغ‌التحصیل دوره‌های افسری به تخصص‌های مختلفی نیاز دارد، از تخصص باستان شناسی استفاده نمی‌کند، با وجود نیاز مبرم به حضور نیروهای امنیتی در محوطه‌های باستانی که آگاهی و دانش لازم در مورد اهمیت این مناطق را داشته‌باشند و آنها را فقط به‌عنوان سنگ نبینند. صالح می‌گوید: «کمبود فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان باستان شناسی فقط به مشاغل دولتی محدود نمی‌شود، بلکه شامل هیئت‌های کاوش و سازمان‌های جامعه مدنی نیز می‌شود که فقط از تخصص باستان شناسی برای سرپرستان استفاده کرده و برای کارهای حفاری، کارگران ساختمانی معمولی را استخدام می‌کنند؛ در حالی که این کار می‌تواند فرصتی برای فارغ‌التحصیلان باستان شناسی باشد تا تجربه کار در زمینه کاوش را کسب کنند».
رویکرد دولت نسبت به استخدام باستان‌شناسان
احمد العلیاوی، سخنگوی وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی عراق می‌گوید: «در اواخر سال ۲۰۱۹، وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی عراق پس از گذراندن دوره فشرده آموزش مرمت و احیای آثار باستانی، حدود ۴۰۰ نفر از فارغ‌التحصیلان رشته باستان‌شناسی را از سراسر کشور در اداره کل آثار باستانی و میراث فرهنگی استخدام کرد. در سال بعد، عبدالامیر الحمدانی، وزیر فرهنگ سابق، یک درخواست رسمی به وزارتخانه‌های دارایی، دفاع، آموزش و پرورش و کشور ارسال کرد تا فارغ‌التحصیلان رشته باستان‌شناسی در دانشگاه‌های عراق در استخدام وزارتخانه‌های مذکور گنجانده شوند».
العلیاوی می‌گوید: «وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی یکی از ارگان‌هایی است که از حقوق محدودی برخوردار بوده و به کارمندان کمک نمی‌کند تا وضعیت معیشتی مناسبی داشته‌باشند. از این رو این یکی از مشکلاتی است که مانع جذب متخصصان می‌شود، با وجود اینکه سازمان‌های تحت نظارت این وزارتخانه با کمبود شدید نیرو مواجه است». به گفته العلیاوی، وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی عراق در حال حاضر به‌دنبال افزایش استخدام برای جبران کمبود شدید نیروی انسانی ناشی از مهاجرت بسیاری از متخصصان یا بازنشستگی آنها، و همچنین افزایش سقف حقوق و دستمزد متناسب با ماهیت کار ارائه شده که نیاز به تجربه و صلاحیت دارد، به‌ویژه کار در محوطه‌های باستانی، است.
همان‌طور که ملاحظه شد، با وجود چالش‌های پیش رو برای بازسازی موصل، تلاش‌های ملی و بین‌المللی برای احیای این شهر تاریخی و حفظ میراث فرهنگی عراق ادامه دارد که این حمایت‌های بین المللی و همکاری باستان شناسان عراقی نقشی کلیدی در حفظ و احیای میراث غنی این کشور خواهد داشت. لازم به ذکر است که اقدامات انجام شده در موصل فراتر از بازسازی صرف است و می‌تواند به التیام زخم‌های روحی و روانی مردم و تقویت انسجام اجتماعی کمک کند. از طرفی، عدم وجود فرصت‌های شغلی مناسب برای فارغ‌التحصیلان رشته باستان شناسی در عراق، یک مشکل جدی است که می‌تواند به ضرر تاریخ و میراث فرهنگی کشور عراق تمام شود، بنابراین این امر نیازمند توجه و حل فوری است و دولت عراق باید با ایجاد مشاغل جدید در وزارت فرهنگ، گردشگری و آثار باستانی و همچنین حمایت از بخش خصوصی، فرصت‌های شغلی برای فارغ‌التحصیلان این رشته را افزایش دهد. دانشگاه‌ها نیز باید با ارائه آموزش‌های کاربردی و متناسب با نیازهای بازار کار، به فارغ‌التحصیلان این رشته در پیدا کردن شغل مناسب کمک کنند.
