تغییر«مفهوم زن» در عراق و بحران هویتی مردان عراقی
علی نوریان
«مفهوم زن» در عراق تغییر کرده است و زنان امروزی در عراق همچون گذشته نیستند و این موضوع مردان عراق را دچار بحران هویتی کرده است. ازاین‌رو زنان عراقی هنوز از حقوق اولیه خود برخوردار نیستند.
بر اساس آمارها، در پنج‌ماهه نخست سال ۲۰۲۳ نزدیک به هفت هزار مورد خشونت خانگی علیه زنان، کودکان در عراق به ثبت رسیده که عمده آن در استان‌های مرکزی، جنوبی و مناطق فقیرنشین متمرکز بوده است، البته این آمار ممکن است دقیق نباشد، زیرا بیشتر زنان، در معرض خشونت قرار گرفتن خود را گزارش نمی‌کنند.
پیش‌نویس قانون خشونت خانگی در عراق در سال ۲۰۱۲ به دولت عراق ارائه شد، در سال ۲۰۱۹ اصلاح شد و در سال ۲۰۲۰ به تصویب رسید. بر اساس این قانون، خشونت خانگی یعنی انجام دادن یا ندادن کاری که منجر به ایجاد خشونت نسبت به هر یک از افراد خانواده شده و آسیب جسمی و روحی به دنبال داشته باشد. این قانون با مخالفت‌هایی از سوی نمایندگان پارلمان عراق روبرو شد، زیرا با مردسالاری در عراق و آداب‌ورسوم و سنت‌های رایج عراقی که معتقدند مرد حق تأدیب همسرش را دارد، مخالف بود. در همان زمان، این قانون حامیانی داشت که برجسته‌ترین آنها مدافعان حقوق بشر و حقوق زنان بودند و آنها برای سازمان‌دهی تظاهراتی که مصادف با روز جهانی زن بود برای حمایت از این قانون اقدام کردند.
در همین راستا تعداد زیادی هشتگ برای دفاع از مسائل کودکان و زنان آزاردیده با هدف رساندن صدای آنها به افکار عمومی راه‌اندازی شده است، ازجمله:
#حوراء: حوراء یک دختر عراقی است که به مدت سه سال توسط پدرش زندانی‌شده بود و به‌قدری از پدر خود می‌ترسید که نمی‌توانست موضوع را به دستگاه‌های امنیتی عراق اطلاع دهد.
# ملک حیدر الزیدی: به دلیل آزار جسمی و لفظی شوهرش، خود را سوزاند.
# رهف: دختربچه‌ای که توسط نامادری‌اش مورد آزار و اذیت قرار گرفت.
در این میان، قبایل و عشیره‌های عراقی که اصلی‌ترین ساختار اجتماعی در عراق محسوب می‌شوند با قانون خشونت خانگی مخالف بودند و برای رد این قانون امضا جمع‌آوری کردند، زیرا این قانون اعتبار آنها را خدشه‌دار می‌کرد.
مسئله این است که تنها با تصویب قانون نمی‌توان با خشونت خانگی در عراق مقابله کرد، بلکه مقابله با خشونت خانگی مستلزم گسترش آگاهی در میان اعضای جامعه است. همچنین افرادی که در شرف ازدواج هستند باید نحوه مدیریت زندگی زناشویی را بدانند و آگاهی‌های لازم را کسب کنند، زیرا بین افزایش آگاهی زنان و توانایی کار و استقلال آنها یک رابطه مستقیم وجود دارد.
ازاین‌رو افزون بر وظیفه قانون‌گذاری دولت در این خصوص و آموزش‌های نهادهای مدنی به جامعه، افراد نیز به‌نوبه خود باید برای مقابله با پدیده خشونت از طریق وبلاگ نویسی یا هر ابزاری که صدای آنها را می‌رساند اقدام کنند.
چهار هزار پرونده طلاق دختران زیر ۱۵ سال در عراق
سوزان عارف، رئیس سازمان توانمندسازی زنان در عراق و رئیس شبکه زنان برای صلح با اشاره به کم‌توجهی به مسائل زنان در عراق می‌گوید: زنان عراقی هنوز در شرایط غم‌انگیزی زندگی می‌کنند و سهم بیشتری از رنج و غم ناشی از جنگ‌ها، درگیری‌ها و مشکلات اقتصادی عراق به آنها اختصاص داده‌شده است و این موجب شده که زنان عراقی از حقوق اولیه خود برخوردار نباشند.
فاطمه حیاة، کارشناس عراقی در امور زنان تصریح می‌کند: طبق آمار رسمی از سوی شورای عالی قضائی عراق چهار هزار پرونده طلاق دختران زیر ۱۵ سال وجود دارد. این پرونده‌های طلاق فقط مربوط به ازدواج‌هایی است که به‌طور رسمی در دادگاه منعقدشده است، زیرا بسیاری از این ازدواج‌ها خارج از دادگاه اتفاق می‌افتد و ثبت نمی‌شود؛ ممکن است چند هزار پرونده طلاق دیگر وجود داشته باشد که بدون ثبت اتفاق افتاده است. وی با اشاره به اینکه طبق آمار رسمی وزارت برنامه‌ریزی عراق، میزان ازدواج‌های زیر ۱۸ سال در عراق ۲۵ درصد است، گفت: سرنوشت دختری که هنوز به سن ۱۵ سالگی نرسیده و طلاق گرفته یا صاحب فرزند شده است، چیست؟
طلاق در عراق بازتابی از یک بحران اجتماعی است که ریشه در تغییر «مفهوم زن» دارد
طلاق پدیده‌ای جهانی است که در همه جوامع و در همه زمان‌ها به شکل‌های مختلف وجود دارد. اسلام با عنایت به حفظ ثبات و سعادت خانواده، طلاق را مورد تأیید قرار داده و آن را راه‌حلی برای ناسازگاری میان زوجین می‌داند. گاهی اوقات ممکن است ادامه دادن به زندگی مشترک برای زوجین یا یکی از آنها رنج و مشقت و حتی ضرر به همراه داشته باشد که در این صورت هیچ راه‌حلی برای این مشکل جز طلاق وجود ندارد، اما باید به طلاق به‌عنوان آخرین راه‌حل نگاه کرد.
به گفته سخنگوی رسمی دادسراهای عراق، نرخ طلاق در سراسر عراق به پنج هزار مورد در ماه می‌رسد و اصلی‌ترین دلایل طلاق در عراق، ازدواج زودهنگام دختران، دوست‌یابی از طریق شبکه‌های مجازی و مشکلات اقتصادی است.
لاهای عبدالحسین در مقاله‌ای با عنوان «طلاق و خودکشی» منتشرشده در روزنامه المدی، ذکر کرد: افزایش نرخ طلاق در میان جوانان نشان‌دهنده یک پدیده اجتماعی جدید به شمار می‌آید که موجب نگرانی در جامعه عراق شده است. ریشه طلاق در عراق را باید در محیط اجتماعی که زن و شوهر در آن زندگی می‌کنند و همچنین در تغییر «مفهوم زن»، جست‌وجو کرد. ازاین‌رو توجه به نقش و جایگاه زن در زندگی اجتماعی، به‌ویژه پس از کسب استقلال نسبی در دوران بعد از ازدواج در مقایسه با دوران قبل از ازدواج بسیار حائز اهمیت است.
مهم‌ترین عوامل افزایش آمار طلاق در عراق
لاهای عبدالحسین عمده‌ترین عوامل طلاق در عراق را در جنگ‌های مداوم و حضور تروریست، افزایش فعالان و پیروان نظریه فمینیستی در عراق، بحران هویتی مردان عراقی و رؤیاپردازی در ازدواج می‌داند.
جنگ‌های مداوم و حضور تروریست در عراق موجب مهاجرت شهروندان عراقی شده است. این مهاجرت‌ها سبب ایجاد بحران اجتماعی و اقتصادی شده و بی‌ثباتی خانواده‌ها را به همراه داشته است. این جنگ‌ها اقتصاد عراق را نیز تحت تأثیر قرار داد و مانع به‌کارگیری نیروی کار جوان در عراق شد و مردان عراق را برای تأمین نیازهای خانواده ناتوان و فلج کرد.
بهبود نسبی در حوزه حقوق زنان و افزایش فعالان و پیروان نظریه فمینیستی که خواستار برابری حقوق زن و مرد به‌ویژه در زمینه کار، تحصیل و عرصه‌های سیاسی هستند. این جریان به سبب افزایش تعداد زنان تحصیل‌کرده در عراق و از طریق وب سایت‌ها و شبکه‌های اجتماعی، توانسته است بر افکار عمومی در عراق تأثیر بگذارد، اما مشکل اینجاست که مردان هنوز این موضوع را درک و هضم نکرده‌اند. مردان عراقی هنوز نپذیرفته‌اند که «مفهوم زن» تغییر کرده است و زنان امروزی در عراق مثل زمان گذشته نیستند. بنابراین مردان در واکنش به این موضوع نسبت به زنان خود خشونت نشان می‌دهند، زیرا نمی‌توانند تغییر زنان امروزی را هضم کنند.
مردان عراقی با بحران هویتی روبه‌رو هستند؛ زیرا تغییرات فرهنگی جدید با فرهنگ جامعه عراق همسو نیست و این موجب شده است که مردان عراقی در تنگنا قرار بگیرند؛ همان چیزی که رابرت مرتون (جامعه‌شناس آمریکایی) آن را «انومی یا هنجارگرایی» می‌نامد. پس آیا مردان عراقی باید طبق آداب‌ورسومی که با آن تربیت شده‌اند با زنان برخورد کنند یا طبق فرهنگ جدیدی که به زنان آزادی بیشتری می‌دهد و از میزان وظایف خانه‌داری زنان می‌کاهد؟! این مسئله منجر به دخالت والدین و خانواده‌ها در زندگی زن و شوهر و درنتیجه ایجاد شکاف و طلاق میان آنها شده است.
زنان عراقی، دیگر مثل قبل از طلاق و انگ‌های اجتماعی ترسی ندارند؛ آنها می‌دانند که ممکن است شریک زندگی بهتری پیدا کنند، به‌خصوص اگر زنی در کارش موفق باشد، می‌تواند تکیه‌گاه مردی باشد که دیگر نمی‌تواند هزینه‌های روزافزون زندگی را به‌تنهایی عهده‌دار شود.
برخی از زوجین نسبت به ازدواج رؤیاهای بلند و گرایش‌های به‌شدت عاشقانه‌ای دارند، به‌خصوص آنهایی که با یک داستان عاشقانه و نه یک ازدواج سنتی ازدواج کرده‌اند.
فیلسوف آلمانی آلن دوباتن در کتاب خود تحت عنوان «درس های عشق» این نکته را توضیح می‌دهد و می‌پرسد که چرا در ازدواج فرد اشتباهی را انتخاب می‌کنیم. وی می‌گوید این باور اشتباه است که فکر کنیم ازدواج فقط یک زندگی زیبا بدون تفکر واقع‌بینانه است، زیرا ازدواج صرفاً یک دیدگاه عاشقانه نیست بلکه ترکیبی از یک تراژدی و کمدی است. بنابراین اگر صرفاً با عینک عشق به ازدواج نگاه کنیم، با مشکلات زیادی مواجه خواهیم شد و آسیب خواهیم دید. این بدان معنا نیست که ما به طلاق متوسل شویم، بلکه باید فلسفه تحمل اختلافات و قدرت مدارا کردن را داشته باشیم، چراکه دیدگاه واقع‌بینانه به ازدواج می‌تواند فشار خیالی تحمیل‌شده توسط فرهنگ رمانتیک را کاهش دهد. بنابراین هیچ فردی شبیه دیگری نیست و اگر به دنبال شباهت و کمال می‌گردید باید آستانه تحمل بیشتری داشته باشید.
غزوه فیصل کاظم در مقاله‌ای با عنوان «عوامل طلاق و مشکلات مطلقه‌های بغداد» که در مجله مطالعات اجتماعی بیت الحکمه منتشرشده است، ذکر کرد: بر اساس مطالعات میدانی، عوامل طلاق از دیدگاه زنان مطلقه عراقی عبارتند از: خشونتی (اعم از خشونت فیزیکی و لفظی) که زن از جانب شوهر با آن روبه‌رو می‌شود، اعتیاد شوهر به مواد مخدر یا الکل، ازدواج شوهر با زن دوم، زندگی با خانواده شوهر و دخالت خانواده شوهر در زندگی زوجین.
حقیقت پدیده‌های اجتماعی همچون طلاق این است که راه‌حل های سریع و نسخه‌های درمانی برای آنها وجود ندارد. این حل این مسئله در عراق به تغییر ساختار اجتماعی و بهبود وضعیت اقتصادی مربوط می‌شود.همچنین برای محدود کردن ازدواج زودهنگام باید قانون‌گذاری صورت بگیرد و کشور نیز باید به دنبال راهکارهای سریع برای حل بحران مسکن باشد، چرا که مسکن مستقل برای زوجین در عراق باعث کاهش موارد طلاق می‌شود. ازاین‌رو برگزاری دوره‌های آموزشی مهارت‌های ازدواج و سازوکارهای همزیستی برای کسانی که در شرف ازدواج هستند، ضروری است.
منبع: کتاب مسائل و مشکلات اجتماعی معاصر، کتاب مشکلات اجتماعی و نظریه جامعه شناختی، کتاب درس‌های عشق، مقاله طلاق و خودکشی، مقاله عوامل طلاق و مشکلات مطلقه‌ها در بغداد
