عراق فرصتی پرچالش برای سرمایه‌گذاران: نگاهی به چشم‌انداز سرمایه‌گذاری در سال ۲۰۲۴
علی نوریان
در منطقه الخضراء بغداد، که منطقه‌ای حفاظت‌شده از دوران جنگ‌های عراق است، هتل مجلل ریکسوس با تأمین مالی و سرمایه‌گذاری قطر در حال تکمیل است که این امر نشان‌دهنده افزایش علاقه سرمایه‌گذاری در عراق از سوی کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس است. دولت نخست‌وزیر عراق، محمد شیاع السودانی، امیدوار است که رهبران کشورهای عربی خلیج‌فارس و سایر هیئت‌های خاورمیانه را در ٤٧٠ اتاق و سوئیت مجلل هتل ریکسوس بغداد در هنگام حضور در اجلاس سران اتحادیه عرب که سال آینده برگزار می‌شود، اسکان دهد و از این هتل برای میزبانی از آنها استفاده کند.
دولت عراق به‌دنبال جذب سرمایه‌گذاری بیشتر از منطقه برای اقتصاد عراق است که در طول دهه‌ها جنگ و ناآرامی آسیب دیده‌است، اما با وجود مشکلات اقتصادی، عراق از درآمدهای نفتی رکوردشکنی بهره می‌برد و این افزایش درآمد نفتی، تقاضا برای کالاهای مصرفی در بین جمعیت ۴۳ میلیون نفری روبه‌رشد عراق را، تحریک می‌کند. عراق، از زمان شکست داعش در سال ۲۰۱۷، علی‌رغم خشونت‌های پراکنده بین جناح‌های مختلف داخلی و خارجی، شاهد آرامش نسبی بوده است و در حال حاضر چین، ایران و ترکیه بزرگ‌ترین شرکای تجاری عراق هستند.
وضعیت سرمایه‌گذاری در عراق
مهندس علی جبار در این خصوص می‌گوید: «شرکت‌های کشورهای عربی خلیج در سطحی رقابتی با شرکت‌های چینی، ترکیه‌ای و ایرانی وارد بازارهای عراق نشده‌اند، دلیل این امر اشباع بازار داخلی عراق از این نوع محصولات با قیمت‌های پایین و به بهای کیفیت است. بنابراین سطح مبادلات تجاری کشورهای عربی خلیج با عراق اطمینان بخش نیست و اساساً در زمره مبادلات تجاری بزرگ قرار نمی‌گیرد. برآوردها نشان‌می‌دهد که حجم مبادلات تجاری بین عراق و عربستان از یک میلیارد دلار فراتر نمی‌رود که این مبادلات تجاری عمدتاً شامل صادرات کالاهای مصرفی از عربستان سعودی به عراق است. اما حجم مبادلات تجاری بین عراق و امارات به ۲۶ میلیارد دلار در فرآورده‌های نفتی، طلا، تکنولوژی، حمل و نقل دریایی و غیره می‌رسد و انتظار می‌رود این رقم پس از توافق بانک مرکزی عراق با طرف اماراتی در مورد استفاده از درهم امارات به‌عنوان ارز مبادلات تجاری، در چارچوب اقدامات اخیر بانک مرکزی، در مواجهه با تحریم‌های خزانه‌داری آمریکا علیه تعدادی از بانک‌های خصوصی عراقی افزایش یابد.
به گفته صفوان قصی، اقتصاددان عراقی، عراق با پروژه “مسیر توسعه” از چشم‌انداز استراتژیکی برای اتصال قاره آسیا به اتحادیه اروپا و سرمایه‌گذاری در روابط با کشورهای خلیج‌فارس در جهت جذب سرمایه‌گذاری در شهرهای جدید صنعتی و تجاری برخوردار است و این امر همکاری و سرمایه‌گذاری کشورهای عربی خلیج را در عراق تقویت می‌کند. با این حال، کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس که روابط پیچیده‌ای با عراق داشتند، متعهد به مجموعه‌ای از سرمایه‌گذاری‌ها در چارچوب تلاش‌های خود برای توسعه قدرت نرم در کشوری شده‌اند که ایران از طریق شبکه قدرتمندی از متحدان، نفوذ بی‌نظیری در آن دارد. لازم به ذکر است که بهبود روابط بین ایران و عربستان سعودی تا حدی بستر سرمایه‌گذاری کشورهای حاشیه خلیج‌فارس در عراق را تسهیل کرده است. معتز الخیاط، رئیس هیئت مدیره شرکت سرمایه‌گذاری القابضة قطر که پشتوانه مالی پروژه ریکسوس است، می‌گوید: «اکنون زمان مناسبی برای سرمایه‌گذاری در عراق است و دولت عراق توان ساخت پروژه‌های بزرگ و جذب سرمایه‌گذاران بین‌المللی را دارد. در حال حاضر عراق از امنیت و نظم بیشتری برخوردار شده است که به‌طور فزاینده‌ای برای سرمایه‌گذاران بین المللی جذاب به نظر می‌رسد و بغداد در ۲۵ سال آینده به یکی از مهم‌ترین پایتخت‌های عربی تبدیل خواهد شد».
وضعیت روابط عراق با کشورهای عربی خلیج‌فارس
پس از حمله صدام حسین به کویت در سال ۱۹۹۰، کشورهای عربی خلیج‌فارس روابط خود را با عراق قطع کردند؛ اما با سرنگونی صدام در سال ۲۰۰۳ توسط آمریکا، گروه‌های شیعه متحد و همسو با ایران قدرت را در عراق به‌دست گرفتند. در سال ۲۰۱۴، نوری المالکی، نخست‌وزیر وقت عراق، عربستان سعودی و قطر را به تحریک و تأمین مالی داعش در این کشور متهم کرد، اتهامی که این دو کشور آن را رد کردند. با این حال، در سال‌های اخیر با تلاش بغداد برای تبدیل عراق به مکانی برای همکاری بین رقبای منطقه، روابط عراق با کشورهای عربی خلیج‌فارس رو به بهبود است. نمونه‌ای از این تلاش‌ها میزبانی عراق از گفتگوهای بین عربستان سعودی و ایران در سال‌های ۲۰۲۱ و ۲۰۲۲ بود که به هموار شدن مسیر عادی سازی روابط بین ایران و عربستان در مارس ۲۰۲۳ کمک کرد.
محجوب الزویری، مدیر مرکز مطالعات الخلیج در دانشگاه قطر، می‌گوید: «عربستان، قطر و امارات برای دور کردن بغداد از ایران و نزدیک کردن آن به “محیط سیاسی عربی” شروع به تقویت روابط اقتصادی با عراق کردند». در همین راستا در ماه می ۲۰۲۳، عربستان اعلام‌کرد که سه‌میلیارد دلار برای سرمایه‌گذاری در عراق از طریق صندوق سرمایه‌گذاری عمومی عربستان اختصاص داده است و بعد از آن از یک پروژه چند منظوره به ارزش یک میلیارد دلار شامل ساختمان‌های اداری و تجاری و بیش از ۶ هزار واحد مسکونی رونمایی کرد. همچنین امیر قطر در ژوئن ۲۰۲۳ از بغداد دیدن کرد، جایی که یک شرکت سرمایه‌گذاری تفاهم نامه‌هایی به ارزش ۷ میلیارد دلار برای توسعه دو شهرک مسکونی جدید، هتل‌های پنج ستاره و راه‌اندازی بیمارستان‌ها امضا کرد.
علاقه کشورهای عربی خلیج‌فارس به بخش انرژی عراق
عبدالعزیز الغریر، رئیس اتاق بازرگانی دبی، می‌گوید: «عراق کشوری بزرگ با پتانسیل‌های عظیم است و ظاهراً کشورهای عربی خلیج‌فارس به این نتیجه رسیده‌اند که بهترین و بزرگ‌ترین شریک تجاری آن باید از منطقه باشد. از این رو صادرات اتاق بازرگانی دبی در نیمه اول سال ۲۰۲۳ حدود ۹۶ درصد افزایش یافته‌است». همچنین، کشورهای عربی حاشیه خلیج‌فارس علاقه فزاینده‌ای به بخش انرژی عراق نشان داده‌اند که این بخش، حوزه نفوذ اصلی ایران است و در حال حاضر تا ۴۰ درصد از نیازهای انرژی عراق را تأمین می‌کند.
سال ۲۰۲۳، قطر با مشارکت در معامله‌ای ۲۷ میلیارد دلاری به رهبری شرکت “توتال انرژیز” فرانسه، ۲۵ درصد از سهام توسعه تولید نفت و مهار گازهای مشعل عراق را به‌دست‌آورد که از این طریق صنعت نفت و گاز عراق توسعه پیدا کند. همچنین، شرکت “اورباکون” قطر تفاهم‌نامه‌ای دو و نیم‌میلیارد دلاری برای توسعه دو نیروگاه در عراق با ظرفیت تولید ۲۴۰۰ مگاوات امضا کرد. علاوه بر این، شرکت نفط الهلال امارات در سال ۲۰۲۳، سه قرارداد ۲۰ ساله برای توسعه میدان‌های گاز طبیعی در استان‌های بصره و دیالی در جنوب عراق امضا کرد که این موضوع می‌تواند به عراق در تأمین نیاز داخلی به گاز و همچنین صادرات گاز به کشورهای دیگر کمک کند.
شرکت آکوا پاور عربستان (که یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان برق مستقل در جهان و متخصص در زمینه انرژی‌های تجدیدپذیر است) نیز قصد دارد یک مزرعه انرژی خورشیدی با ظرفیت تولید ۱۰۰۰ مگاوات احداث کند؛ این امر موجب تنوع منابع تولید برق در عراق و کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی خواهد شد. عراق نیز در حال تلاش برای اتصال شبکه برق خود به کویت و در آینده به عربستان است و این می‌تواند به تبادل برق و افزایش پایداری شبکه برق در عراق کمک کند. در ماه ژوئن سال ۲۰۲۳، عربستان برای ایجاد یک پروژه سرمایه‌گذاری بزرگ به نام پروژه “جاده بغداد” به ارزش تقریبی یک میلیارد دلار، در نزدیکی فرودگاه بین المللی بغداد در منطقه الرفیل، با عراق توافق امضا کرد.
نگرانی‌ها و موانع سرمایه‌گذاری در عراق
لازم به ذکر است که با این حال، نگرانی‌هایی برای سرمایه‌گذاری کشورهای عربی خلیج‌فارس در عراق وجود دارد؛ چراکه هنوز واکنش ایران نسبت به حضور فزاینده کشورهای عربی خلیج‌فارس در عراق مبهم است و از طرفی افزایش خشونت‌ها در عراق نشان‌می‌دهد که ثبات امنیتی در این کشور هنوز شکننده است. در طول ماه‌های اخیر، عراق همچنان شاهد حملات موشکی تقریباً هر روزه بوده است. همچنین بسیاری از سرمایه‌گذاران نگرانی‌هایی در مورد فساد گسترده و بوروکراسی فلج کننده موجود در عراق دارند که باعث می‌شود تمام اقدامات از امضای قرارداد گرفته تا دریافت پرداخت‌ها، دشوارتر گردد؛ چراکه فساد، بوروکراسی، روابط سیاسی و رشوه موانعی برای تجارت هستند و این موانع سرمایه‌گذاری را دشوارتر می‌کنند و می‌توانند منجر به رشد اقتصادی کندتر شوند.
محجوب الزویری می‌گوید: «نمی‌توان با اطمینان گفت که سرمایه گذاری‌های خارجی در عراق به بهبود اوضاع سیاسی و اقتصادی این کشور کمک خواهد کرد، چراکه عراق همچنان دچار فساد و درگیری‌های سیاسی است». در سپتامبر ۲۰۲۳، دیوان عالی عراق توافقنامه ترسیم مرزهای دریایی با کویت را غیرقانونی اعلام‌کرد و این امر ضربه‌ای به حسن نیت روبه‌رشد با کشورهای عربی خلیج‌فارس بود. حکم دادگاه در این مورد نهایی بوده و غیرقابل‌تجدید نظر است، اما شورای همکاری خلیج‌فارس این حکم را لغو می‌داند. در این خصوص پارلمان عراق می‌تواند توافق جدیدی را تصویب کند و مقامات عراقی می‌گویند که گفتگوها در این زمینه در حال انجام است. برخی از دیپلمات‌های کشورهای عربی خلیج‌فارس می‌گویند: «علی‌رغم نگرانی‌های ما مبنی بر اینکه برخی در منطقه ممکن است به‌دنبال خرابکاری باشند، هنوز نسبت به سرمایه‌گذاری در عراق خوشبین هستیم».
همان طور که بیان شد، محیط سرمایه‌گذاری در عراق یکی از امن‌ترین و جذاب‌ترین محیط‌ها است، اما نیاز است که این محیط سرمایه‌گذاری در چارچوب قوانین تنظیم شود، همان گونه که مصطفی حنتوش، اقتصاددان عراقی به این موضوع اذعان دارد. هدف کشورهای عربی خلیج‌فارس برای سرمایه‌گذاری در عراق در درجه اول به مسائل اقتصادی مربوط می‌شود، چراکه عراق دچار زیرساخت‌های ضعیف و کمبود شدید سرمایه‌گذاری است؛ بنابراین توسعه روابط بین کشورهای عربی خلیج‌فارس و عراق می‌تواند سطح مبادلات تجاری عراق را در آینده نزدیک به ۱۰۰ میلیارد دلار برساند.
