آموزش خطرات مواد مخدر در مدارس عراق: ضرورتی انکارناپذیر برای مقابله با اعتیاد دانش‌آموزان
علی نوریان
در سال‌های اخیر، عراق شاهد افزایش نگران‌کننده‌ای در آمار اعتیاد به مواد مخدر در بین دانش‌آموزان بوده است؛ این پدیده شوم، زنگ خطری برای یک فاجعه اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی به‌شمار می‌آید و ضرورت بررسی و یافتن راه‌حل‌های مناسب را بیش از پیش آشکار می‌کند. گسترش اعتیاد در بین دانش‌آموزان به عواملی از جمله فقر، بیکاری، فروپاشی خانواده، خشونت اجتماعی، فشارهای تحصیلی، اضطراب، افسردگی، تنهایی، سهولت دسترسی به مواد مخدر، گسترش فعالیت قاچاقچیان، کمبود آگاهی از مضرات مواد مخدر و رواج فرهنگ مصرف مربوط می‌شود. به‌دلیل عدم شفافیت و ثبات در سیستم آمارگیری عراق، دسترسی به آمار دقیق و به‌روز در مورد اعتیاد دانش‌آموزان در این کشور دشوار است. با این حال، منابع مختلف از جمله گزارش‌های سازمان ملل متحد، وزارت بهداشت عراق و مطالعات دانشگاهی، تصویری کلی از وضعیت اعتیاد در بین دانش آموزان ارائه می‌دهند.
طبق گزارش سال ۲۰۲۰ یونیسف، ۱.۵ درصد از دانش‌آموزان ۱۳ تا ۱۵ ساله در عراق تجربه مصرف مواد مخدر را داشته‌اند و شایع‌ترین مواد مصرفی حشیش، تریاک و هروئین بوده است. طبق این گزارش مصرف مواد مخدر در بین دانش‌آموز پسر بیشتر از دختران بوده و دانش آموزان در مناطق حاشیه‌ای و فقیرنشین بیشتر در معرض خطر اعتیاد قرار دارند. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۱ وزارت بهداشت عراق، حدود ۱۰۰ هزار نفر در عراق به مواد مخدر اعتیاد داشته که از این تعداد، حدود ۵ هزار نفر دانش‌آموز هستند و سن شروع اعتیاد پایین آمده و به ۱۳ سال رسیده است. طبق مطالعه‌ای که در سال ۲۰۱۹ در دانشگاه بغداد انجام شد، نشان داد که ۲.۵ درصد از دانش آموزان دختر در بغداد تجربه مصرف مواد مخدر را داشتند. مطالعه‌ای دیگر که در سال ۲۰۲۰ در دانشگاه موصل انجام شد، نشان داد که ۴ درصد از دانش آموزان پسر در موصل به مواد مخدر اعتیاد دارند.
متخصصان مبارزه با مواد مخدر در عراق بر ضرورت گنجاندن آموزش خطرات مواد مخدر در برنامه درسی به‌عنوان راهی برای مصونیت دانش‌آموزان و جوانان و کاهش شیوع مصرف مواد مخدر تأکید می‌کنند. برنامه‌های درسی از مقطع ابتدایی تا متوسطه به‌ندرت شامل درس‌های آگاهی‌بخش در مورد خطرات مواد مخدر، تأثیرات آن بر جامعه و نحوه پیشگیری از آن است؛ این در حالی است که عراق در سال‌های اخیر شاهد افزایش قابل توجهی مصرف انواع مواد مخدر، به‌ویژه در بین نوجوانان و دانش‌آموزان بوده است. سرتیپ مقداد الموسوی (سخنگوی وزارت کشور عراق) در نوامبر ۲۰۲۴، طی یک کنفرانس مطبوعاتی اعلام‌کرد که تعداد افراد دستگیر شده به جرم مواد مخدر در سال ۲۰۲۲ به ۱۷ هزار و ۲۴۹ نفر رسیده است که ۱۲۱ نفر از آنها قاچاقچی مواد مخدر بوده‌اند.
آگاهی‌بخشی به دانش‌آموزان در مورد خطرات مواد مخدر
ایناس کریم (روان‌شناس و اولین زن عراقی که مرکز ترک اعتیاد تأسیس کرد) بر ضرورت گنجاندن برنامه‌های درسی جهت آگاه‌سازی در مورد مواد مخدر تأکید می‌کند و معتقد است که باید این آگاه‌سازی توسط متخصصان به‌طور صحیح در برنامه‌های درسی دوره‌های ابتدایی و راهنمایی تدوین شود که دانش‌آموزان بتوانند ملزم به مطالعه آن شوند و امتحان بدهند تا برای آنها نسبت به خطرات مواد مخدر، ترس و نگرش منفی ایجاد شود. به عقیده کریم، جوانان و دانش‌آموزان بیشترین گروهی هستند که توسط قاچاقچیان و توزیع‌کنندگان مواد مخدر هدف قرار می‌گیرند.
باور غلطی درباره آگاه سازی در مورد مواد مخدر در مدارس وجود دارد که می‌گوید پرداختن به این موضوع دانش‌آموزان را به‌سمت مواد مخدر و مصرف آن سوق می‌دهد. قاسم حسین صالح (استاد روانشناسی دانشگاه بغداد و بنیان‌گذار و رئیس انجمن روانشناسی عراق) می‌گوید: گنجاندن برنامه‌های درسی جهت آگاه‌سازی در مورد مواد مخدر در مدارس هیچ تأثیر روانی منفی برای دانش آموزان نخواهد داشت، به‌شرط اینکه برنامه درسی و محتوای آگاه‌سازی توسط روانشناسان متخصص و با زبانی ساده و متناسب با سطح درک و فهم دانش‌آموزان، تدوین شود. از این رو به عقیده صالح آگاهی‌بخشی در مورد مواد مخدر برای نجات یک نسل ضروری است که باید این آگاه‌سازی از مقطع دبستان شروع شود.
حیدر القریشی (عضو تیم مبارزه با مواد مخدر مشاور امنیت ملی عراق) معتقد است که وضعیت آگاهی‌بخشی در مدارس برای کاهش شیوع مواد مخدر و مواد روان‌گردان زیر حد مطلوب است، چراکه مشاوران اجتماعی و کادر آموزشی موجود در مدارس در مورد خطرات مواد مخدر و نحوه برخورد با دانش‌آموزانی که حتی یک‌بار مواد مخدر مصرف کردند، آگاهی لازم را ندارند. القریشی یکی دیگر از دلایل مطلوب نبودن وضعیت آگاهی‌بخشی در مدارس برای کاهش شیوع مواد مخدر را عدم وجود ارتباط بین کادر مدیریتی مدارس و خانواده‌های دانش‌آموزان می‌داند و معتقد است که آگاهی‌بخشی در مورد خطرات مواد مخدر برای دانش‌آموزان دبستانی یک شمشیر دو لبه است؛ به‌عبارت دیگر اگر آگاهی‌بخشی در مورد خطرات مواد مخدر به‌صورت علمی در برنامه درسی مدارس گنجانده شود، اثرات مثبتی خواهد داشت، اما اگر به‌صورت علمی نباشد، نتایج فاجعه‌بار خواهد بود، زیرا ممکن است دانش‌آموز از روی کنجکاوی هر نوع ماده مخدر را امتحان کند.
عوامل زمینه‌ساز اعتیاد در بین دانش‌آموزان عراقی
ایناس کریم، مشکلات خانوادگی مانند طلاق، دعوا و بی‌توجهی والدین را از جمله عوامل اصلی اعتیاد در بین دانش‌آموزان می‌داند و به عقیده وی فشار همسالان و تمایل به جلب نظر دوستان نیز می‌تواند در گرایش دانش‌آموزان به اعتیاد نقش داشته‌باشد. کریم فقدان مهارت‌های زندگی مانند مهارت‌های مقابله با استرس و حل مسئله را از دیگر عوامل زمینه‌ساز اعتیاد در بین دانش‌آموزان می‌داند.
کریم بر لزوم آموزش و پیشگیری از اعتیاد در مدارس تأکید می‌کند. به گفته وی، تقویت بنیان خانواده و افزایش آگاهی والدین از خطرات اعتیاد نیز می‌تواند در پیشگیری از اعتیاد دانش‌آموزان مؤثر باشد. او همچنین بر لزوم ارائه خدمات درمانی و بازتوانی به دانش‌آموزان معتاد تأکید دارد. کریم معتقد است اعتیاد یک بیماری است و باید با آن مانند یک بیماری برخورد کرد نه مانند یک جرم؛ و پیشگیری از اعتیاد آسان‌تر و کم‌هزینه‌تر از درمان آن است.
کریم فقدان نظارت کافی از سوی والدین و مسئولین مدرسه را از دیگر عوامل زمینه‌ساز اعتیاد در بین دانش‌آموزان می‌داند. به گفته وی، کنجکاوی و تمایل به تجربه چیزهای جدید نیز می‌تواند در گرایش دانش‌آموزان به اعتیاد نقش داشته‌باشد. فقر و مشکلات اقتصادی نیز از دیگر عوامل زمینه‌ساز اعتیاد در بین دانش‌آموزان است.
کریم بر لزوم جلب مشارکت جامعه در امر پیشگیری و درمان اعتیاد دانش‌آموزان تأکید دارد، زیرا هیچ‌کس نمی‌تواند به‌تنهایی با اعتیاد مقابله کند. وی معتقد است که ارائه خدمات حمایتی به خانواده‌های دانش‌آموزان معتاد تأثیر بسیار مثبتی بر درمان و بازتوانی آنها دارد. کریم ترویج سبک زندگی سالم و آموزش مهارت‌های زندگی به دانش‌آموزان را از جمله راهکارهای پیشگیری از اعتیاد می‌داند که این موضوع را می‌توان از طریق گنجاندن آگاه‌سازی در برنامه‌های درسی مدارس، جامعه عمل پوشاند. در این میان رسانه‌ها در پیشگیری از اعتیاد نقش مؤثری دارند و تجارب سایر کشورها در زمینه مبارزه با اعتیاد دانش‌آموزان می‌تواند مؤثر باشد.
راهکارهایی برای مقابله با اعتیاد دانش آموزان در عراق
یک مطالعه در سال ۲۰۲۳ نشان داد که ۱۰ درصد از دانش‌آموزان عراقی در مقطع متوسطه حداقل یک‌بار مواد مخدر مصرف کرده‌اند و این آمار نشان‌می‌دهد که اعتیاد به یک معضل جدی در مدارس عراق تبدیل شده‌است. قاسم حسین صالح، بارها در مورد معضل اعتیاد دانش آموزان در عراق هشدار داد. او در کتاب خود تحت‌عنوان “اعتیاد: بلای خانمانسوز” به‌طور مفصل به بررسی معضل اعتیاد در عراق پرداخته و به ریشه‌های این مشکل، عوامل تشدیدکننده آن و راهکارهای مقابله با آن اشاره می‌کند.
برخی از راهکارهایی که قاسم حسین صالح برای مقابله با اعتیاد دانش‌آموزان در عراق ارائه می‌دهد عبارتند از: تقویت بنیان خانواده‌ها، ایجاد فرصت‌های شغلی برای جوانان، ترویج فرهنگ ورزش و سلامتی، بهبود کیفیت آموزش و پرورش، برگزاری برنامه‌های آگاهی‌رسانی در مورد مضرات اعتیاد، ارائه خدمات مشاوره و روان درمانی به معتادان. بنابراین صالح معتقد است که با همکاری و همدلی همه افراد جامعه و همچنین همکاری بین المللی می‌توان معضل اعتیاد دانش‌آموزان در عراق را حل کرد؛ حل این معضل نه‌تنها به نفع دانش‌آموزان و خانواده‌های آنها است، بلکه به نفع کل جامعه عراق نیز خواهد بود.
صالح در مصاحبه‌ای با یک روزنامه عراقی، به تأثیر مخرب اعتیاد بر آینده دانش آموزان اشاره می‌کند و می‌گوید: «اعتیاد نه‌تنها سلامتی جسمی و روحی دانش‌آموزان را به خطر می‌اندازد، بلکه آینده تحصیلی و شغلی آنها را نیز تباه می‌کند و ما باید با تمام توان با این معضل مبارزه کنیم تا آینده نسل جوان کشورمان را نجات دهیم». او همچنین به نقش خانواده‌ها در پیشگیری از اعتیاد دانش‌آموزان تأکید می‌کند و می‌گوید: «خانواده‌ها باید با فرزندان خود در مورد مضرات اعتیاد صحبت کرده و آنها را از خطرات این پدیده شوم آگاه کنند؛ همچنین باید فضای گرم و صمیمی در خانه ایجاد کنند تا فرزندانشان به‌دنبال پناهگاه در دنیای اعتیاد نباشند».
صالح معتقد است که اعتیاد دانش‌آموزان یک مشکل ملی بوده و حل آن نیاز به یک عزم ملی دارد. او از همه افراد جامعه، از جمله خانواده‌ها، مدارس، دولت و رسانه‌ها می‌خواهد که در مبارزه با این معضل همکاری کنند. صالح در کتاب خود (اعتیاد: بلای خانمانسوز) داستان زندگی یک دانش‌آموز معتاد را روایت می‌کند. این داستان نشان‌می‌دهد که چگونه اعتیاد می‌تواند زندگی یک فرد را تباه کند و چگونه با کمک و حمایت دیگران می‌توان از اعتیاد نجات پیدا کرد.
دیدگاه روانشناسان عراقی در مورد مسئله اعتیاد دانش‌آموزان در عراق
احمد عبدالله (استاد روانشناسی دانشگاه بغداد) می‌گوید: «اعتیاد دانش آموزان به مواد مخدر یک فاجعه ملی است که خانواده‌ها، مدارس، و جامعه باید برای مقابله با این پدیده شوم با یکدیگر همکاری کنند». هبه محمد (مددکار اجتماعی) معتقد است که دانش‌آموزان دختر به‌طور فزاینده‌ای در معرض خطر اعتیاد به مواد مخدر قرار دارند و این موضوع نیازمند برنامه‌های پیشگیرانه و حمایتی ویژه برای دانش‌آموزان دختر است». وی می‌گوید: «ما باید به دانش‌آموزان دختر آموزش دهیم که چگونه در برابر فشار همسالان برای مصرف مواد مخدر مقاومت کنند». او معتقد است که خانواده، مدرسه و جامعه باید برای افزایش آگاهی از مضرات مواد مخدر و ارائه حمایت به دانش‌آموزان با یکدیگر همکاری کنند.
علی حسن (روان‌پزشک) می‌گوید: «معتادان به مواد مخدر به درمان و حمایت نیاز دارند، نه مجازات. جامعه باید با دیدگاه مثبت تری به معتادان نگاه کرده و به آنها در بازگشت به زندگی سالم کمک کند. دولت باید مراکز درمانی تخصصی بیشتری برای درمان و بازتوانی دانش‌آموزان معتاد به مواد مخدر را فراهم کند».
حنان العبیدی (استاد روانشناسی) اعتیاد در بین دانش‌آموزان را یک پدیده پیچیده با ابعاد روان‌شناختی و اجتماعی می‌داند. ایشان به این نکته اشاره می‌کند که برخی از دانش‌آموزان برای فرار از فشارهای روانی، از جمله اضطراب امتحانات، مشکلات خانوادگی و فشار همسالان، به مواد مخدر پناه می‌برند. العبیدی ضمن هشدار در خصوص پیامدهای مخرب اعتیاد بر سلامت روان، به مواردی مانند افسردگی، اضطراب و اختلالات روانی اشاره می‌کند. ایشان برای کمک به دانش‌آموزان معتاد، بر ضرورت ارائه خدمات درمانی و روان‌شناختی مناسب تأکید می‌کند و راه‌اندازی مراکز تخصصی درمان، ارائه برنامه‌های توانبخشی روانی و ترویج فرهنگ پذیرش و همدلی با دانش‌آموزان معتاد را از جمله راهکارهای مؤثر در این زمینه می‌داند.
با این اوصاف، اعتیاد دانش‌آموزان عراق به مواد مخدر، پدیده‌ای خطرناک است که آینده عراق را تهدید می‌کند و همه افراد جامعه باید برای مقابله با آن از طریق افزایش آگاهی از مضرات مواد مخدر، ارائه خدمات درمانی به دانش‌آموزان معتاد و همکاری و هم‌بستگی با یکدیگر تلاش کنند و به یاری دانش‌آموزان بشتابند.
