علی نوریان
گرمایش جهانی سبب شده یک یا چند درجه هوای کره زمین به سمت گرم شدن پیش رود و این مسئله اثرات مخربی را در پی داشته است. تغییر آب‌وهوا به‌عنوان یک تهدید بزرگ برای تالاب‌ها شناخته می‌شود و متقابلاً خشکی تالاب‌ها نیز می‌تواند اثرات مخرب تغییرات آب‌وهوایی ازجمله از دست رفتن تنوع زیستی و گونه‌های گیاهی و جانوری را افزایش دهد و این امر بر زندگی مردم ساکن مناطق تالابی تأثیر جدی خواهد گذاشت و گستره این تأثیرات به سایر مناطق نیز تسری پیدا خواهد کرد.
سازمان ملل در جولای ۲۰۲۳ اعلام کرد که خشک‌سالی کنونی در عراق بدترین خشک‌سالی در ۴۰ سال اخیر در تاریخ عراق است و ۷۰ درصد تالاب‌های بین‌النهرین در عراق که بین مناطق الجبایش، الحویزة و الحمّار پراکنده‌شده است، اکنون خشک و بدون آب هستند. ازاین‌رو تمدن «عرب‌های هور و مردم هورنشین» یا همان بومیان ساکن تالاب‌های بین‌النهرین که معیشت آنها از طریق ماهیگیری و دامداری بوده و ریشه تمدن آنها به ۵۰۰۰ سال قبل می‌رسد، اکنون در حال نابودی است و تنها حدود ۴۰۰۰ کیلومترمربع از این تالاب‌ها نسبت به ۲۰۰۰۰ کیلومترمربع که در دهه ۱۹۹۰ وجود داشته، باقی‌مانده است.
تأثیر خشکی تالاب‌های عراق بر ترک تحصیل دانش آموزان مناطق تالابی و وضعیت روانی آنها
طی چند سال اخیر سطح آب‌های جاری تالاب‌های عراق کاهش پیداکرده و مناطق وسیعی از آنها خشک‌شده است. ازاین‌رو ساکنان این مناطق به علت از دست دادن شغل و منابع درآمد سنتی خود از پرورش گاومیش، ماهیگیری و کشاورزی به سبب خشکی تالاب‌ها، به سمت شهرها کوچ کرده‌اند.
سلام فالح، مدیر انجمن اولیا و مربیان مدرسه ابتدایی «التراث» واقع در تالاب‌های منطقه الجبایش در جنوب عراق می‌گوید « زندگی خانواده‌ها به سبب خشکی تالاب‌ها دشوار شده است و خانواده‌ها به سختی می‌توانند هزینه‌های تحصیل، لباس و وسایل مدرسه را برای فرزندان خود فراهم کنند و این موضوع بر عملکرد تحصیلی دانش آموزان و حضور آنها در مدارس تأثیر گذاشته است». بنابراین کمبود آب در تالاب‌ها تأثیر مستقیمی بر زندگی دانش آموزان و سایر بچه‌ها دارد، زیرا هزینه تحصیل فرزندان بار اضافی بر دوش خانواده‌ها گذاشته و آنها قادر به تأمین این هزینه نیستند.
باوجوداینکه مشکلات معیشتی حاصل از خشکی تالاب‌ها دانش آموزان را به سمت ترک تحصیل و کار کردن سوق داده است، اما آنها در جستجوی کار و شغل ناکام مانده‌اند و پایین بودن سطح زندگی و ناکامی‌های تحصیلی و شغلی بر شرایط روانی آنها نیز تأثیر گذاشته است.
لازم به ذکر است که با تلاش مدارس مناطق تالابی و هماهنگی وزارت آموزش‌وپرورش و سازمان‌های مدنی، روند ترک تحصیل دانش آموزان متوقف‌شده است و برخی از آنها به مدارس خود بازگشتند. مدیر یکی از این مدارس می‌گوید « با اینکه ترک تحصیل دانش آموزان اکنون متوقف شده است، اما آنها به دنبال این هستند که از مدارس خود به مدارس شهرهای دیگر منتقل شوند و بیش از ۵۰ دانش آموز از ۲۲۵ دانش آموز به دلیل مهاجرت خانواده‌ها به شهرها نقل‌مکان کرده‌اند». بنابراین دانش آموزان به مدارس مناطق استان‌های بصره، حله و کوت نقل‌مکان کردند، هرچند این استان‌ها نیز دچار تأثیرات منفی تغییرات آب‌وهوایی شده‌اند، اما مهاجرت کنندگان ترجیح می‌دهند به آن مناطق نقل‌مکان کنند تا اینکه در مناطق تالابی خودشان از خشک‌سالی بمیرند.
در گزارشی که در اواسط نوامبر ۲۰۲۲ در سایت سازمان ملل منتشر شد، غلام محمد اسحاق زی (معاون نماینده ویژه دبیرکل و هماهنگ‌کننده امور بشردوستانه ملل متحد در عراق) گفت «تغییرات آب‌وهوا تهدیدی جدی برای حقوق بشر در عراق است». وی از دولت عراق خواست تا تصفیه‌خانه‌های آب را مدرن و پیشرفته کرده و به تعمیر زیرساخت‌های قدیمی و آسیب‌دیده آب بپردازد و محدودیت‌هایی برای صرفه‌جویی در مصرف آب اعمال کند و در خصوص سرمایه‌گذاری برای زیرساخت‌های جدید جهت آبیاری و ذخیره آب اقدامات موثری انجام دهد و با کشورهای همسایه برای سهم عادلانه آب و کاهش پیامدهای تغییرات اقلیمی به گفت‌و‌گو و تعامل بپردازد.
در همین راستا، به عقیده رعد حبیب الاسدی (رئیس سازمان بوم گردشگری و طبیعت‌گردی در منطقه الجبایش) اگر وضعیت مناطق تالابی به همین منوال ادامه پیدا کند، بی‌سوادی در آن مناطق گسترش پیدا خواهد کرد، زیرا خشکی تالاب‌ها موجب فقدان ابتدایی‌ترین خدمات ازجمله مراکز بهداشتی ، درمانی و مدارس در مناطق تالابی شده است. لازم به ذکر است که وزارت آموزش‌وپرورش عراق در حال به‌روزرسانی اطلاعات خود در خصوص مناطق تحت تأثیر تغییرات آب‌وهوایی به‌ویژه مناطق روستایی و تالابی که خشک‌سالی منجر به مهاجرت خانواده‌ها به شهرها شده، است. به گفته کریم السید (سخنگوی وزارت آموزش‌وپرورش عراق) وزارت آموزش‌وپرورش برای مقابله با پیامدهای تغییرات اقلیمی طرح‌ها و برنامه‌هایی ازجمله ایجاد کمپین‌های «شهر سبز من»، «مدارس سبز»، «جنگل‌کاری سبز»، کاشت نخل‌ها و درختان میوه‌دار در مدارس و همچنین ایجاد کمپین‌های آگاهی آموزشی در خصوص بازیافت زباله، اتخاذ کرده است.
نزاع‌های قبیله‌ای، افزایش نرخ بیکاری، بالا رفتن میزان جرم ناشی از کمبود آب و پدیده بیابان‌زایی
راه‌حل‌های پیشنهادی برای کاهش مهاجرت به سبب تغییرات آب‌وهوایی و گسترش پدیده بیابان‌زایی تنها به کارگروه‌ها و کنفرانس‌ها محدودشده است و هیچ راه‌حل واقعی ارائه نمی‌شود، حتی اگر راه‌حل ملموسی نیز ارائه شود ناتوان‌تر از آن است که بتواند تأثیر قابل‌توجهی در کاهش مهاجرت‌ها داشته باشد. لیث العبیدی (فعال محیط‌زیست عراقی) معتقد است که سایر کشورهای منطقه طی دو سال گذشته درزمینهٔ مقابله با پدیده بیابان‌زایی پیشرفت کرده‌اند، اما مهاجرت ناشی از کمبود آب در عراق حدود ۱۵ سال است که ادامه دارد و موجب کاهش چشمگیر تولیدات کشاورزی و دامی این کشور شده است، بدون اینکه برای کاهش مهاجرت و مقابله با پدیده بیابان‌زایی پیشرفتی حاصل‌شده باشد.
طبق گزارش دیده‌بان حقوق بشر عراق در ماه مه ٢۰٢۳، به دلیل خشک‌سالی و طوفان گردوغبار موج مهاجرت داخلی در عراق به راه افتاده است. مقادیر آبی رودخانه‌های دجله و فرات ۳۰ درصد کاهش پیداکرده است و طبق پیش‌بینی‌های انجام‌شده، عراق به‌زودی ۵۰ درصد از آب این دو رودخانه را که شاهرگ حیاتی عراق است از دست خواهد داد. به گفته صادق عطیه (کارشناس هواشناسی) درگیری‌های قبیله‌ای در برخی مناطق شمال شهر بصره به دلیل اختلاف بر سر آب و زمین‌های کشاورزی رخ‌داده است.
راویه مزعل (مدیرکل اداره جنگلداری و بیابان‌زدایی وزارت کشاورزی عراق) می‌گوید «مناطقی که در معرض بیابان‌زایی هستند ٢۷ هزار هکتار تخمین زده شده‌اند که طی ۱۰ سال گذشته حدود ۱۸ هزار هکتار پوشش گیاهی سبز این مناطق از بین رفته است». رمضان حمزه (کارشناس مدیریت راهبردی منابع آب و عضو هیئت‌علمی دانشگاه دهوک) می‌گوید «مهاجرت از روستاها به شهرها به دلیل بحران‌های آبی و طوفان‌های گردوغبار ناشی از خشکی تالاب‌ها، تغییرات جدی جمعیتی را به همراه خواهد داشت. همچنین این امر منجر به افزایش نرخ بیکاری، بالا رفتن میزان جرم و جنایت، اخلال در حاکمیت قانون، زیان‌های قابل توجه در بخش‌های مختلف اقتصاد خواهد شد که در این صورت قطب نمای دولت به سمت پیشرفت و توسعه نخواهد بود».
رمضان حمزه معتقد است که یکی از عوامل مهم بحران آب در عراق، فقدان راهبردها و سیاست‌های منطقی آب است، به‌ویژه زمانی که منابع آبی عراق در سال ۲۰۱۹ بالغ‌بر ۱۰۰ میلیارد مترمکعب بوده اما بهره‌برداری بهینه از آن صورت نگرفته بلکه به دریا ریخته شده و هدر رفته است. لازم به ذکر است که پس از سال ۲۰۰۳ دولت‌های متوالی عراق سیاست‌های موفقی را برای بهره‌برداری از فراوانی آب، مانند ذخیره‌سازی استراتژیک آب از طریق سدها و مخازن یا بازسازی و مدیریت دریاچه ثرثار به‌عنوان ستون فقرات ذخایر استراتژیک عراق که بر امنیت آب و غذایی عراقی‌ها تأثیر می‌گذارد، اتخاذ نکردند.
با این اوصاف، حل مسئله خشک‌سالی و بیابان‌زایی نیازمند به‌کارگیری دانشمندان متخصص در این زمینه و بهره‌مندی از تجربیات کشورهای مشابه با شرایط آب‌وهوایی عراق است و مقامات مسئول باید بخشی از بودجه سال‌های آتی را به مسائل اقلیمی اختصاص دهند تا از این فاجعه و بدتر شدن تغییرات آب‌وهوایی در عراق جلوگیری شود.
