افزایش نگرانی‌ها از خشک شدن تالاب‌های عراق و پیامدهای آن
تالاب‌های عراق درواقع هویت این کشور به شمار می‌روند اما با توجه به بحران کم‌آبی و تغییرات آب و هوایی در چند سال گذشته وضعیت نابسامانی پیداکرده‌اند. بسیاری از اهالی این مناطق به شهرهای دیگر کوچ کرده و بسیاری از گونه‌های جانوری تالاب‌ها تلف‌شده‌اند. بااین‌حال دولت عراق باید با پیشبرد مسئله آب در سطوح بین‌المللی، حل این مشکل را حتی جدی‌تر از گذشته در دستور کار قرار دهد.
باوجوداینکه تقریباً 6 سال پیش تالاب‌های جنوب عراق در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، نگرانی ساکنان این مناطق از کاهش میزان مقادیر آب شرب و از بین رفتن ماهی‌ها و گاومیش‌ها روزبه‌روز در حال افزایش است.
میزان مقادیر آب در این مناطق به دلیل کاهش میزان بارش‌ها و اقدام کشورهای همسایه در سدسازی روی رودخانه‌ها به‌طور چشمگیری کاهش‌یافته و این آمار با فرارسیدن فصل گرم سال و بالا رفتن دما بیش‌ازپیش نگران‌کننده می‌شود. به‌علاوه آلودگی آب این مناطق یکی دیگر از عواملی است که همه گونه‌های جانوری را تهدید می‌کند.
این امر به‌طورکلی روی زندگی ساکنان تالاب‌های عراق تأثیر گذاشته و باعث شده آمار کوچ آنان از این مناطق بیشتر شود. بنا بر گزارش‌ها دمای مناطق تالابی عراق در روزهای گرم در دو سال گذشته تا 52 درجه سانتی‌گراد بالا رفته و به گفته سازمان ملل عراق پنجمین کشوری است که در معرض خطر تغییرات آب و هوایی قرار دارد.
به‌علاوه تغییرات آب و هوایی به گسترش مشکل کم‌آبی و کاهش کیفیت آب رودخانه‌های دجله و فرات منجر می‌شود که بیش از 90 درصد آب‌های سطحی عراق را تشکیل می‌دهند. برآوردها حاکی از آن است که افزایش دمای هوا تا 1 درجه سانتی‌گراد و کاهش 10 درصدی میزان بارش با فرارسیدن سال 2050، کاهش 20 درصدی آب‌های شرب و کاهش 25 درصدی آب قابل‌استفاده در بخش کشاورزی را در پی خواهد داشت و این امر یک تهدید جدی برای امنیت غذایی در عراق به‌حساب می‌آید.
خشک شدن تالاب‌ها و تهدید گونه‌های جانوری
بنا بر گزارش‌های به‌دست‌آمده در اوت 2022، خشک شدن تالاب‌ها در جنوب عراق به تلف شدن چیزی حدود 750 رأس گاومیش منجر شد. به گفته هادی الطائی مدیر اداره کشاورزی استان ذی قار، کمبود آب و خشک شدن مناطق تالابی عراق بر پرورش گاومیش و حیوانات بومی و همچنین شیلات تأثیر منفی گذاشته و باعث شده که چیزی حدود 600 تا 750 رأس گاومیش تلف شوند.
وی اظهار کرد که کمبود آب، مناطق سرسبز را تحت تأثیر قرار داده که چراگاه این حیوانات بود و باعث شده پرورش‌دهندگان آن به سایر استان‌ها مانند بصره و بابل کوچ کنند و برخی نیز راه مناطق سرمنشأ رودخانه‌ها در البطحاء و الشطرة را در پیش بگیرند.
بهشت سوخته!
به گزارش شفق نیوز به نقل از گاردین، تالاب‌های عراق “مانند بهشت بود” اما هم‌اکنون بحران آب و هوایی آن را به نابودی کشانده است.
گاردین گفته که مناطق تالابی جنوب عراق تقریباً به بیابان تبدیل‌شده و بیشتر ساکنان آن به دلیل خشکی و سدسازی به کوچ مجبور شده‌اند. این روزنامه تصریح کرده که تالاب‌های هویزه که محل تلاقی دو رود دجله و فرات است، بیش از 5 هزار سال است که مردمان مختلف را در خود جای‌داده که آخرین آن‌ها اقوام عربی بودند که با کشاورزی و شیلات روزگار می‌گذراندند.
روزنامه انگلیسی همچنین حکایت زندگی برخی از ساکنان تالاب‌های هویزه را نقل کرده که همگی پیش از بروز بحران‌های اخیر، معیشتی همراه با رفاه داشتند اما اکنون با کاهش مقادیر آب و مشکلاتی که برای کشاورزی و پرورش حیوانات به وجود آمده، یا به تنگدستی دچار شده‌اند و یا به مناطق دیگر کوچ کرده‌اند.
فقر و کوچ مهم‌ترین پیامدهای خشک شدن تالاب‌ها برای ساکنان آن
وب‌سایت العربی الجدید در گزارشی در تاریخ 19 فوریه 2023 آورد که میانگین فقر در عراق هم‌زمان با کاهش منابع طبیعی به‌ویژه آب در تمام استان‌های این کشور علی‌الخصوص مناطق جنوبی رو به افزایش است. تالاب‌ها ازجمله مناطقی است که ساکنان آن با مشکلات مختلفی دست‌وپنجه نرم می‌کنند و زندگی آنان در اصل به پرورش ماهی و دام و کشاورزی وابسته است اما این منابع نیز دیگر تقریباً نابودشده، تا جایی که 1500 خانوار از اهالی تالاب‌های الجبایش ظرف چند ماه گذشته مناطق زندگی خود را ترک کرده‌اند.
بر همین اساس، احمد الاسدی وزیر کار و امور اجتماعی عراق گفته بود که همه خانوارهای ساکن مناطق تالابی از خدمات حمایت اجتماعی برخوردار می‌شوند. این بدین معنا است که این افراد در زمره نیازمندان و فقرای عراق به‌حساب می‌آیند که درنتیجه دولت باید ماهانه بسته‌های کمک معیشتی به آنان اختصاص دهد. الاسدی افزوده بود تالاب‌هایی که مهد تمدن کشور ما به شمار می‌رود هم‌اکنون با شرایط سخت روبرو است و به دلیل شدت خشکی به مناطقی خالی از حیات تبدیل‌شده است.
تالاب‌های عراق زمین‌های هموار گسترده و پرآبی بودند که رودخانه‌های دجله و فرات آب آن‌ها را تأمین می‌کردند. مناطق تالابی در استان‌های ذی قار، میسان، بصره، المثنی و مناطق مرزی با ایران پراکنده‌شده که مهم‌ترین آن تالاب‌های الجبایش، الحمّار، الشیب و الدجیله با گونه‌های مختلف پرندگان، ماهی‌ها، گیاهان آبزی، نی و پاپیروس است و در آن هزاران خانواده عراقی از طریق کشاورزی، صید ماهی و پرورش دام روزگار می‌گذراندند.
اما این منابع دیگر در دسترس نیست، زیرا بحران زیست‌محیطی ناشی از تغییرات آب و هوایی در کنار سیاست‌های دولت عراق و همچنین کشورهای همسایه در زمینه آب باعث از بین رفتن چنین منابعی شده و فقر حاصل، کوچ خیل عظیمی از ساکنان تالاب‌ها به مناطق دیگر را در پی داشته است.
ساهر محمد فعال مدنی عراقی نیز در صحبت‌هایی اشاره‌کرده بود که بیش از 70 درصد ساکنان تالاب‌ها نیازهای زندگی خود را با صید ماهی و پرورش دام برطرف می‌کنند و منبع درآمد دیگری ندارند. شاید مشکل اصلی آنان این است که نمی‌توانند در بخش‌های دولتی مشغول به کار شوند زیرا بیشتر اهالی تالاب‌ها دوره تحصیل خود را تکمیل نمی‌کنند. ازاین‌رو در زندگی روزمره با شرایط بسیار سختی روبرو شده‌اند و قشر گسترده‌ای از آنان پس‌ازآن که تقریباً همه‌چیز خود را ازدست‌داده‌اند، با فقر دست به گریبان‌اند، درنتیجه دولت باید به کمک آنان بیاید.
وب‌سایت یورو نیوز نیز در مطلبی اشاره‌کرده بود که سازمان خواروبار و کشاورزی ملل متحد (فائو) نسبت به کاهش بی‌سابقه میزان آب در تالاب‌های عراق هشدار داده و افزوده بود که این امر زندگی بیش از 6000 هزار خانوار ساکن این مناطق را تحت تأثیر قرار داده است.
به گزارش این وب‌سایت در تاریخ 31 ژانویه 2023، طی 6 ماه گذشته حدود 1200 خانواده به دلیل کم‌آبی و بروز مشکلات متعدد، مناطق زندگی خود در تالاب‌ها در جنوب عراق را ترک کرده‌اند.
برنامه‌های دولت عراق برای احیای مجدد تالاب‌ها و مقابله با کم‌آبی
العربی الجدید در گزارشی دیگر اظهارات عون ذیاب وزیر منابع آب عراق را پوشش داد که طی آن مدعی شده بود کاهش میزان آب رودخانه‌ها خطری برای امنیت آبی عراق به وجود نمی‌آورد. وی تأکید کرده بود که وزارتخانه‌اش برای افزایش ذخایر آبی سدها تلاش می‌کند و مذاکراتی را با طرف ترکیه‌ای برای حل کردن مشکل سهمآبه عراق و اجرای بندهای توافقنامه بغداد و آنکارا در زمینه آب در سال 2021 کلید زده است.
ذیاب افزوده بود که پس از سفر محمد السودانی به آنکارا، ترکیه برای مدت یک ماه سهمآبه عراق از رودخانه دجله را رها کرده بود. وی همچنین از تفاهم با طرف ایرانی برای اجرای وعده‌های مربوط به رهاسازی آب رودخانه کارون خبر داد.
علاوه بر این بنا محمد السودانی چند هفته قبل در کنفرانس بین‌المللی آب در بغداد با هشدار نسبت به کاهش میزان آب رودخانه‌های دجله و فرات، خواستار کمک‌های بین‌المللی فوری برای حل این مشکل شد. وی گفته بود که دولتش قصد دارد برای تصفیه و شیرین کردن آب دریا اقدام کند.
شایان‌ذکر است که دولت عراق در ماه مارس گذشته پرونده آب را از یک مسئله فنی به یک گفتمان دیپلماتیک مستقیم به‌عنوان پرونده‌ای دولتی در بالاترین سطوح تبدیل کرد.
عراق برای رویارویی با بحران تالاب‌ها با چالش‌های بزرگی روبرو است و به نظر نمی‌رسد به‌تنهایی بتواند از پس این کار بربیاید. بغداد باید علاوه بر ارائه درخواست در سطح بین‌المللی برای اقدام فوری در راستای نجات تالاب‌ها مذاکرات با کشورهای همسایه به‌منظور افزایش سهمآبه عراق را به‌طورجدی پیش ببرد.
نویسنده : هادی افرازنده – مطالعات عراق
