مشکل زباله در عراق: از وضعیت مدیریت پسماند تا توسعه پروژه‌های دفن بهداشتی و انرژی پاک
علی نوریان
مسئله زباله و بوی نامطبوع ناشی از آن یکی از معضلات بزرگ زیست‌محیطی در عراق است که پیامدهای منفی متعددی برای سلامتی انسان و محیط‌زیست به‌دنبال دارد و می‌تواند به بروز بیماری‌های تنفسی و سایر مشکلات سلامتی منجر شود. عدم وجود سیستم جامع و کارآمد برای جمع‌آوری و دفع زباله‌ها، یکی از عوامل اصلی این معضل است. انباشت زباله‌ها در خیابان‌ها و معابر عمومی و دفن غیراصولی آنها در محل‌های نامناسب، باعث انتشار بوی نامطبوع خواهد شد. کمبود تجهیزات و ماشین‌آلات لازم برای جمع‌آوری و حمل زباله‌ها از دیگر عوامل مؤثر در این مشکل است؛ همچنین عدم آگاهی مردم از مضرات دفع غیراصولی زباله‌ها و عدم وجود فرهنگ تفکیک زباله از مبداء، به تشدید این معضل دامن زده‌است.
برخی از فعالان زیست محیطی خواستار مشارکت بخش خصوصی در حل مشکل زباله از طریق سرمایه‌گذاری در پروژه‌های بازیافت و استفاده مجدد از زباله هستند و بر نقش مهم دولت در وضع قوانین و مقرراتی تأکید می‌کنند که مردم و مؤسسات را به تفکیک و بازیافت زباله ملزم می‌کند.
یک شهروند عراقی ساکن در محله الزعفرانیه بغداد که در مجاورت پادگان الرشید قرار دارد، می‌گوید: «ساکنان این منطقه از بوی نامطبوع ناشی از سوزاندن زباله‌ها که هر از چند گاهی منطقه را فرا می‌گیرد، رنج می‌برند و این بو باعث شده‌است که بسیاری از ساکنان دچار مشکلات تنفسی و خفگی شوند». به گفته برخی از اهالی این منطقه، برخی از سالمندان به بیماری آسم مزمن مبتلا شده‌اند و برخی دیگر از ساکنان به‌خاطر بوی نامطبوع ناشی از سوزاندن زباله‌ها به بیمارستان می‌روند. قبل از اینکه این پادگان به محل تخلیه زباله تبدیل شود، یک پایگاه هوایی نظامی بود. لازم به ذکر است که منطقه اطراف این پادگان تنها منطقه در عراق نیست که از مشکل بوی زباله رنج می‌برد. یکی دیگر از شهروندان عراقی ساکن در محله کراده بغداد می‌گوید: «بوی نامطبوعی که قابل تحمل نیست، با تغییر جهت باد از یک منطقه به منطقه دیگر منتقل می‌شود؛ شکایت‌های پی‌درپی ساکنان این مناطق به شهرداری بغداد هیچ نتیجه‌ای نداشته‌است». همچنین به گفته برخی از ساکنان محله بغداد الجدیده، مشکل اینجاست که کارخانه‌ها، محل‌های دفن زباله و نیروگاه‌های برق در نزدیکی مناطق مسکونی ساخته می‌شوند و اهالی این منطقه هر از چند گاهی از بوی نامطبوع، به‌خصوص بوی گوگرد که گاه از محل‌های دفن زباله و گاه از پالایشگاه‌ها یا کارخانه‌های آجرپزی می‌آید، رنج می‌برند.
روش‌های ناکارآمد دفن زباله
محمد الربیعی، سخنگوی شهرداری بغداد، در پاسخ به شکایت‌های شهروندان تأکید کرد که محل دفن زباله در پادگان الرشید موقتی، غیرقانونی، غیربهداشتی و دارای تخلفات متعدد است. الربیعی توضیح می‌دهد: «قرار بود زباله‌ها به‌طور موقت به پادگان الرشید منتقل شوند و سپس توسط کامیون‌های مخصوص به محل‌های دفن دائمی در حومه پایتخت انتقال یابند». به گفته الربیعی، بیشتر تخلفات توسط زباله‌گردهایی انجام‌می‌شود که به‌دنبال مواد قابل بازیافت برای فروش هستند و آنها غالباً زباله‌ها را آتش می‌زنند که باعث آلودگی و ایجاد مشکلات بزرگ بهداشتی و زیست محیطی می‌شوند. زباله‌گردها افرادی هستند که در محل‌های جمع‌آوری زباله کار کرده و آنجا زندگی می‌کنند. این محل‌ها برای هزاران خانواری که در نزدیکی محل‌های دفن زباله زندگی می‌کنند، منبع درآمد شده‌است. آنها برای امرار معاش، زباله‌ها را تفکیک می‌کنند و مواد قابل بازیافت را به فروش می‌رسانند.
الربیعی می‌گوید: «در حال حاضر دو محل دفن رسمی برای زباله‌های بغداد وجود دارد؛ اولین محل در منطقه النباعی (۷۰ کیلومتری مرکز بغداد) واقع شده‌است که این محل بسیار قدیمی، نامناسب و ناکارآمد است و ما در تلاش هستیم که این مکان را به یک محل دفن زباله با سیستم مناسب با ارائه فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای بازیافت زباله تبدیل کنیم. اما دومین محل دفن زباله منطقه النهروان (۳۵ کیلومتری مرکز بغداد) است که این محل دفن زباله نیمه‌سیستماتیک بوده و زباله‌ها در آن به‌صورت لایه‌های متناوب خاک و زباله دفن می‌شوند. علاوه بر این دو محل، مکان‌های متعدد دیگری برای جمع‌آوری موقت زباله از جمله در الکاظمیه، التاجی، البلدیات، البیاع و مناطق دیگر وجود دارد.
وضعیت مدیریت پسماند در عراق
گزارشی که توسط وزارت برنامه‌ریزی عراق در سال ۲۰۲۲ با عنوان “رصد شاخص‌های خدمات‌شهری” منتشر شده‌است، نشان‌می‌دهد که علی‌رغم افزایش سالانه حجم پسماندهای جامد در عراق، عملیات مدیریت این پسماندها شامل جمع‌آوری، حمل و نقل، تفکیک، پردازش، بازیافت و دفع نهایی، با پیشرفت‌های جهانی در این زمینه همگام نشده است. این گزارش همچنین اذعان می‌کند که عراق فاقد استراتژی‌ها و برنامه‌های مشخص با معیارهای واضح برای مدیریت پسماند و آلودگی‌های زیست‌محیطی ناشی از آن است و این امر منجر به اتلاف فرصت‌های استفاده از پسماند به‌عنوان یک منبع قابل استفاده شده‌است.
طبق آمارها، سرانه تولید پسماند در عراق ۱.۳ کیلوگرم در روز برای هر فرد است و ۹۳ درصد از پسماندها در سراسر استان‌ها در محل‌های دفن غیرمجاز دفع می‌شوند و دارای مجوز زیست‌محیطی نیستند. تعداد محل‌های دفن بهداشتی زباله که تأییدیه زیست محیطی دریافت کرده‌اند از ۷۴ محل در سراسر عراق تجاوز نمی‌کند، در حالی که تعداد محل‌هایی که تأییدیه ندارند و غیرمجاز تلقی می‌شوند ۱۴۹ محل است و عراق تنها یک کارخانه برای تفکیک و بازیافت زباله دارد. در سال ۲۰۲۲ تعداد ایستگاه‌های انتقال منظم و دائمی به ۲۲ ایستگاه، تعداد ایستگاه‌های انتقال غیررسمی و موقت به ۶۷ ایستگاه و تعداد جایگاه‌های تخلیه زباله عمومی به ۴۹ ایستگاه رسیده است.
حیدر رشاد، فعال محیط‌زیست، می‌گوید: «بغداد هر روز چندین تن زباله آلی و معدنی تولید می‌کند، به‌گونه‌ای که کوهی از زباله تشکیل‌می‌شود و رسیدگی به این میزان بسیار زیاد به مدیریت دقیقی نیاز دارد و عدم مدیریت صحیح پسماندها مشکلات زیست‌محیطی و بهداشتی متعددی را به وجود آورده است که بعضی از این مشکلات مربوط به زباله‌گردانی است که از طریق جستجوی مواد قابل بازیافت در زباله‌ها امرار معاش می‌کنند و در معرض خطرات سلامتی زیادی از جمله میکروب‌ها، بو و دود ناشی از سوزاندن پلاستیک برای استخراج مس هستند». به گفته رشاد، ساکنان مناطق مجاور محل‌های دفن غیرمجاز زباله که با استانداردهای بین المللی مطابقت ندارند، با مشکلاتی مانند تجمع حیوانات ولگرد، موش، بوی نامطبوع، آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی و همچنین منظره غیر متمدن شهر روبه‌رو هستند.
به عقیده رشاد، راه حل این است که ابتدا زباله‌ها به روشی اصولی و بهداشتی از درب منازل جمع آوری شوند؛ این کار با تفکیک زباله‌ها از طریق سطل‌های مخصوص برای پلاستیک، آلومینیوم، لوازم الکترونیکی و باقی مانده غذا انجام‌می‌شود. پس از جمع آوری از درب منازل، زباله‌ها به محل‌های دفن موقت منتقل شده و بخش‌های قابل بازیافت به کارخانه‌های مربوطه برای استفاده مجدد فرستاده خواهند شد. بنابراین نیاز است استراتژی‌های ملی برای مدیریت پسماند با معیارهای واضح و برنامه‌های عملیاتی مشخص تدوین شود و در زیرساخت‌های لازم برای مدیریت صحیح پسماند، از جمله محل‌های دفن زباله مجاز، کارخانه‌های بازیافت و سیستم‌های تفکیک زباله از مبداء سرمایه‌گذاری صورت گیرد و در همین راستا آگاهی عمومی در مورد اهمیت مدیریت صحیح پسماند افزایش یابد و از زباله‌گردها حمایت شود و آموزش‌های لازم به آنها برای ارتقای سطح سلامت و ایمنی ارائه گردد. رشاد می‌گوید: «دولت عراق باید در این زمینه موضع خود را روشن کند، زیرا زمان به نفع ما نیست و آلودگی در عراق به حدی رسیده که دیگر قابل تحمل نیست».
تأخیر عراق در توسعه پروژه‌های دفن بهداشتی و انرژی پاک
به گفته محمد الربیعی (سخنگوی شهرداری بغداد)، دلیل تأخیر عراق در پیوستن به سایر کشورها در توسعه پروژه‌های دفن بهداشتی، شرایط بحرانی است که عراق در طول سال‌های گذشته تجربه کرده است که منجر به تشدید مشکل پردازش زباله و دفن بهداشتی آن شده‌است. الربیعی معتقد است که این مشکلات فقط با استفاده از روش‌های مدرن که می‌توانند زباله را بازیافت و به انرژی پاک تبدیل کنند، قابل حل هستند. شهرداری بغداد در حال تلاش برای توسعه این روش‌های نوین تولید انرژی از طریق تبدیل آنها به فرصت‌های سرمایه‌گذاری است. برای این منظور، مطالعات امکان‌سنجی و توجیه اقتصادی این موضوع با همکاری وزارتخانه‌های برق و محیط‌زیست تهیه شده‌است. همچنین پرونده به هیئت مشاوران ارجاع شده‌است تا مجوز لازم برای هر شرکت مشاوره‌ای که در آینده برای دریافت فرصت سرمایه‌گذاری به عراق می‌آید، صادر شود.
الربیعی می‌گوید: «بغداد روزانه ۹ هزار تن زباله تولید می‌کند که ۳ هزار تن از آن برای سوزاندن به‌روش علمی به‌منظور تولید انرژی، اختصاص داده خواهد شد و تا پایان سال جاری (۲۰۲۴) عراقی‌ها از اثرات زیست‌محیطی و بهداشتی روش‌های دفن قدیمی نجات پیدا می‌کنند و مشکل زباله در عراق حل خواهد شد».
عراق در پروژه‌های دفن بهداشتی دچار ضعف است، زیرا اکثر شهرها به دفن زباله‌های روباز متکی هستند که خطرات جدی بهداشتی و زیست‌محیطی در پی دارند. دفن زباله‌های روباز باعث آلودگی خاک و آب‌های زیرزمینی و گسترش حشرات و بیماری‌ها می‌شود؛ از این رو نیاز فوری به توسعه پروژه‌های دفن بهداشتی در عراق برای درمان ایمن و سالم زباله‌ها وجود دارد. با این وجود، قرارداد احداث پروژه دفن بهداشتی نجف در سال ۲۰۲۲ با ظرفیت ۲ هزار تن در روز منعقد شد و پیش بینی می‌شود در سال جاری ( ۲۰۲۴) شروع به کار کند. همچنین پروژه دفن بهداشتی در کربلا در سال ۲۰۱۹ با ظرفیت ۱۰۰۰ تن و پروژه دفن بهداشتی بصره در سال ۲۰۲۰ با ظرفیت ۱۵۰۰ تن در روز افتتاح شد.
وزارت محیط‌زیست عراق در نظر دارد یک پروژه دفن بهداشتی در بغداد با ظرفیت ۴ هزار تن، در صلاح الدین با ظرفیت ۲ هزار تن و در الانبار با ظرفیت ۱۵۰۰ تن در روز ایجاد کند. پروژه‌های تدفین بهداشتی نیاز به سرمایه‌گذاری بزرگی دارند که تأمین مالی آن را با چالش مواجه می‌کند؛ همچنین عدم آگاهی زیست‌محیطی از اهمیت طرح‌های دفن بهداشتی مانع اجرای آنها می‌شود؛ فساد نیز یک چالش بزرگ برای اجرای مؤثر پروژه‌های دفن بهداشتی است. پروژه‌های دفن بهداشتی با کاهش شیوع بیماری‌ها به بهبود سلامت عمومی کمک می‌کند و موجب حفظ محیط‌زیست در برابر آلودگی می‌شود و می‌تواند فرصت‌های شغلی زیادی ایجاد کند.
همان طور که ملاحظه شد، زباله‌ها و بوی نامطبوع آن در عراق معضلی جدی است که نیاز به توجه و اقدام فوری مسئولان و مردم و اتخاذ تدابیر لازم، از جمله اصلاح سیستم مدیریت زباله‌ها، توسعه زیرساخت‌ها و فرهنگ‌سازی دارد. فعالان محیط‌زیست عراقی برای حل مشکل زباله، به توصیه‌هایی از جمله راه‌اندازی کمپین‌های گسترده آگاهی‌رسانی زیست‌محیطی برای افزایش آگاهی مردم از ضرورت تفکیک و بازیافت زباله، حمایت از پروژه‌های بازیافت از طریق ارائه مشوق به سرمایه‌گذاران در این زمینه، وضع قوانین و مقرراتی که مردم و مؤسسات را به تفکیک و بازیافت زباله ملزم کند و اعمال جریمه برای متخلفان و تقویت همکاری بین دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی برای حل مشکل زباله به‌طور مؤثر تأکید دارند. لازم به ذکر است که پروژه‌های دفن بهداشتی برای حفاظت از محیط‌زیست و بهداشت عمومی در عراق ضروری است و دولت عراق باید بودجه لازم را برای توسعه پروژه‌های دفن بهداشتی فراهم کرده و جامعه مدنی و شهروندان باید از پروژه‌های دفن سالم حمایت کنند.
