آیا سفر اردوغان به عراق، فرصتی پر چالش خواهد بود؟
علی نوریان
سفر اخیر رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه به عراق در آوریل ۲۰۲۴، نقطه عطفی در روابط دیرینه‌ی این دو همسایه محسوب می‌شود. اهمیت این سفر از دو منظر قابل بررسی است: ۱- از نظر زمان‌بندی، این سفر در شرایطی انجام می‌شود که پرونده‌های مهمی بین دو کشور به حل و فصل نهایی نیاز دارند؛ این پرونده‌ها که سال‌ها مسکوت مانده‌اند، سایه‌ای بر روابط دو کشور انداخته‌اند. ۲- شواهد حاکی از تمایل واقعی هر دو طرف برای حل و فصل این چالش‌ها از طریق گفتگو و مذاکره است و اراده‌ی سیاسی برای حل مشکلات، زمینه‌ی لازم را برای دستیابی به توافق‌های پایدار فراهم می‌کند.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، پس از ۱۳ سال راهی بغداد شد؛ این سفر با اما و اگرها و پرسش‌های متعددی همراه است، از جمله اینکه آیا اردوغان صرفاً به دنبال عادی‌سازی روابط با عراق پس از سال‌ها تنش است یا اهداف دیگری نیز در سر دارد؟ کدام پرونده‌های مهم روی میز مذاکره قرار گرفت؟ آیا مسائلی مانند تجارت، آب، امنیت مرزی و مبارزه با تروریسم، به‌ویژه در قبال فعالیت‌های حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) در خاک عراق، مورد توافق قرار گرفته است؟ سفر اردوغان چه ارتباطی با بازگشت محمد السودانی، نخست وزیر جدید عراق، از واشنگتن داشت؟ آیا این سفر به نوعی چراغ سبز ایران به ترکیه برای گسترش نفوذ در عراق است یا پیامی به آمریکا در قبال روابط با بغداد دارد؟
عبدالملک الحسینی، تحلیلگر سیاسی عراقی، معتقد است که سفر رجب طیب اردوغان به عراق گامی مهم در جهت بهبود روابط دو کشور بود که در سال‌های گذشته تنش‌های زیادی را تجربه کرده است. الحسینی می‌گوید: «السودانی در آخرین اظهارات خود درباره سفر به واشنگتن بر تمایل جدید و واقعی عراق و ترکیه برای حل مشکلات به جای تعویق و فرافکنی آنها تأکید کرد». الحسینی پیش‌بینی می‌کند که سفر اردوغان به عراق منجر به راه‌حل‌های ملموس برای مسائل بلاتکلیف، از جمله فعالیت‌های حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) که از خاک عراق به عنوان پایگاهی برای انجام عملیات خود به سمت مرزهای ترکیه استفاده می کند، خواهد شد.
گزینه‌های روی میز مذاکره عراق و ترکیه
الحسینی می‌گوید: «نخست وزیر عراق در اقدامی بی‌سابقه، طی سفر به واشنگتن، هشداری قاطع به گروه “پ‌ک‌ک” داد و در بیانیه‌ای اعلام کرد که دولت عراق اجازه نخواهد داد از خاک این کشور به عنوان پایگاهی برای حمله به ترکیه استفاده شود. این اظهارات در حالی بیان می‌شود که تنش‌ها میان ترکیه و “پ‌ک‌ک” در سال‌های اخیر افزایش یافته است و ترکیه بارها حملات هوایی را علیه مواضع “پ‌ک‌ک” در شمال عراق انجام داده است. از این رو بیانیه نخست وزیر عراق به عنوان نشانه‌ای از تغییر رویکرد دولت عراق در قبال “پ‌ک‌ک” تلقی می‌شود و می‌تواند پیامدهای مهمی برای روابط میان عراق، ترکیه و “پ‌ک‌ک” به همراه داشته باشد».
به گفته الحسینی، روابط اقتصادی عراق و ترکیه از اهمیت بالایی برخوردار بوده و ترکیه خواهان افزایش مبادلات تجاری با بغداد به بیش از ۱۵ میلیارد دلار است. این امر به ویژه با توجه به جایگاه عراق به عنوان پنجمین وارد کننده بزرگ کالاهای ترکیه در جهان، پس از آلمان، آمریکا، بریتانیا و ایتالیا، حائز اهمیت است. الحسنی می‌گوید: «دولت عراق در مذاکرات با رئیس جمهور ترکیه و هیئت همراهش، توجه ویژه‌ای به مسأله مهم آب داشته است؛ هدف از این مذاکرات، یافتن راه‌حلی پایدار برای بحران آب و احیای حیات در رودخانه‌های دجله و فرات است که این امر به رونق اقتصاد عراق، به‌ویژه در بخش‌های کشاورزی و تولید برق، کمک خواهد کرد».
اهمیت “جاده توسعه” در روابط عراق و ترکیه
الحسینی می‌گوید: «پروژه بزرگ منطقه‌ای “جاده توسعه” با اتصال بندر فاو در جنوب عراق به شبکه‌های جاده‌ای و ریلی ترکیه، مسیری نوین برای تبادل کالا و خدمات بین اروپا و آسیا ایجاد خواهد کرد. برآورد می‌شود که جاده توسعه ۱۷ میلیارد دلار هزینه داشته باشد، اما سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی است که منافع فراوانی به همراه خواهد داشت و به عنوان یک گذرگاه حیاتی برای تجارت بین‌المللی عمل خواهد کرد».
به تعبیر محمد شیاع السودانی، جاده توسعه “پل ارتباطی بین شرق و غرب” است و انقلابی در زیرساخت‌های حمل و نقل عراق ایجاد خواهد کرد. این پروژه به نوسازی شبکه‌های فرسوده جاده‌ای و ریلی این کشور که سال‌هاست مانع از رشد اقتصادی و تجارت آزاد شده‌اند، کمک می‌کند؛ بنابراین با تکمیل این پروژه، عراق شاهد افزایش قابل‌توجهی حمل و نقل، کاهش هزینه‌ها و رونق تجارت داخلی و بین‌المللی خواهد بود. پروژه جاده توسعه به طور رسمی در سال ۲۰۲۴ آغاز می‌شود و در سه مرحله تا سال ۲۰۵۰ تکمیل خواهد شد. الحسینی معتقد است که تحقق توافقات و پیش‌نویس‌های همکاری میان دو عراق و ترکیه به طور قابل توجهی منوط به همکاری و تعهد ترکیه در حوزه امنیت، به خصوص در قبال حزب کارگران کردستان “پ‌ک‌ک”، خواهد بود.
حساسیت سفر اردوغان به عراق از لحاظ زمانی
عبدالقادر النایل، کارشناس امور سیاسی می‌گوید: «اولین سفر رجب طیب اردوغان بعد از اشغال عراق توسط آمریکا، از لحاظ زمان‌بندی حساس است، زیرا این سفر در اوج تنش‌های فزاینده در منطقه، به ویژه جنگ غزه، بحران اقتصادی، و آوارگان و بی‌ثباتی در عراق و سوریه اتفاق افتاد و این نشانگر افزایش نقش ترکیه به عنوان بازیگر اصلی منطقه است». به گفته النایل، مسئله کاهش سطح آب دجله و فرات و پروژه “جاده توسعه” از مهمترین مباحث تفاهم‌نامه‌های دولت عراق و ترکیه است.
حفظ امنیت مرزهای مشترک میان عراق و ترکیه از اهمیت حیاتی برای ثبات و امنیت هر دو کشور و همچنین کل منطقه برخوردار است؛ با این حال، این امر به دلیل وجود چالش‌های متعددی از جمله فعالیت‌های حزب کارگران کردستان (پ.ک.ک) و حضور ۶۸ پایگاه نظامی ترکیه در امتداد مرزهای خود با عراق برای حفاظت از خاک ترکیه در برابر حملات حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک)، امری دشوار است. به گفته النایل، در سفری که اخیراً توسط مقامات ترکیه به عراق انجام شد، مسائل مربوط به امنیت مرز و حضور “پ‌ک‌ک” در خاک عراق مورد بحث قرار گرفت و مقامات ترکیه خواستار اقدام جدی دولت عراق برای اخراج این گروه از کشور شدند.
رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، در اوایل مارس ۲۰۲۴ اعلام کرده بود که کشورش در تابستان سال جاری مسئله مرز عراق و ترکیه را برای همیشه حل خواهد کرد. اردوغان گفت: «ما در آستانه تکمیل کمربند امنیتی هستیم که امنیت مرزهای ما با عراق را تضمین می‌کند و هدف ما برای ایجاد یک کریدور امنیتی به عمق ۳۰ کیلومتر در امتداد مرز سوریه همچنان پابرجاست». النایل می‌گوید: «موضوع دیگر مورد بحث مقامات دو کشور، صادرات مجدد نفت از کردستان عراق خواهد بود. برنامه ریزی رئیس جمهور ترکیه برای سفر به اربیل نشان‌دهنده حمایت ترکیه از اقلیم کردستان و مخالفت با هرگونه اقدامی علیه آن است».
ترکیه در تکاپوی پر کردن جای ایران در عراق
سفر اخیر مقامات ترکیه به عراق، سایه تقابل منافع منطقه‌ای را بر سر این کشور انداخته است. به عقیده عبدالقادر النایل، این سفر درست در زمانی انجام می‌شود که محمد شیاع السودانی، نخست وزیر عراق، راهی واشنگتن شده بود تا با مقامات آمریکایی دیدار کند. از یک سو، آمریکا خواهان کاهش نفوذ ایران در عراق و وابستگی این کشور به ترکیه در مسائل مهم است. از سوی دیگر، ترکیه در تلاش است تا جایگزین ایران در معادلات اقتصادی و امنیتی عراق شود. با این حال، این جایگزینی به سادگی امکان‌پذیر نیست، زیرا چارچوب هماهنگی و شاخه‌های مسلح آن که بازیگران سیاسی فعلی در عراق هستند، وابستگی عمیقی به ایران دارند و برای حفظ نفوذ خود در عرصه‌های سیاسی، نظامی، اقتصادی و فرهنگی این کشور، تلاش می‌کنند. بنابراین نگرانی‌هایی پیرامون تلاش‌های ایران برای خنثی‌سازی توافقات ترکیه و عراق وجود دارد.
به گفته النایل، برخی منابع مدعی هستند که ایران در تلاش است تا با اعمال فشار بر دولت السودانی، اکثر توافقات امضا شده بین این کشور و ترکیه را لغو یا به تعویق بیاندازد. این اقدام مشابه رویکردی است که ایران پیشتر در قبال توافق عراق، اردن و مصر برای ایجاد یک مسیر زمینی، اتصال برق به خلیج فارس و احداث خط لوله نفت از بصره به بندر “العقبه” اردن در نظر گرفته بود؛ توافقی که تاکنون به دلیل مانع‌تراشی‌های ایران به مرحله اجرا نرسیده است.
النایل می‌گوید: «با توجه به سفر مقامات ترکیه به عراق و حساسیت این سفر به لحاظ زمانی، پیش‌بینی می‌شود که موانع متعددی بر سر راه تحقق اهداف این سفر، به‌ویژه در حوزه اقتصادی، ایجاد شود. دلیل این امر این است که اهداف این سفر با منافع اقتصادی ایران در منطقه، از جمله ایجاد خطوط ریلی بندر امام خمینی ایران به بندر طرطوس سوریه و صادرات سالانه بیش از ۲۰ میلیارد دلار توسط ایران از طریق فروش انرژی و محصولات غذایی به عراق در تضاد است؛ از این رو ایران سعی در حفظ وضعیت موجود دارد».
همانطور که بیان شد، ترکیه خواهان افزایش تجارت با عراق، به‌ویژه در زمینه صادرات است. عراق نیز به سرمایه‌گذاری‌های ترکیه در حوزه‌های مختلف از جمله انرژی و زیرساخت‌ها نیاز دارد؛ همچنین ترکیه نگران فعالیت‌های “پ‌ک‌ک” در شمال عراق بوده و خواهان همکاری بیشتر بغداد در این زمینه است. عراق نیز برای مقابله با گروه‌های تروریستی مانند داعش به همکاری ترکیه نیاز دارد. لازم به ذکر است که روابط ترکیه و ایران در عراق همواره رقابتی بوده است؛ سفر اردوغان در زمانی انجام می‌شود که ایران در تلاش برای تقویت نفوذ خود در عراق پس از روی کار آمدن دولت جدید است. هنوز مشخص نیست که سفر اردوغان دقیقا چه نتایجی به دنبال خواهد داشت؛ با این حال، این سفر بدون شک در روابط منطقه‌ای و آینده عراق تاثیرگذار خواهد بود.
