بررسی موانع گسترش روابط تجاری میان ایران و عراق
با وجود اینکه ایران دارای مرز مشترک گسترده با همسایه خود عراق می‌باشد و دو کشور دارای اشتراکات زیادی از جمله در زمینه مذهبی هستند و از نظر سیاسی سطح روابط احزاب حاکم در عراق با جمهوری اسلامی ایران استثنائی است، اما حجم مبادلات تجاری میان دو کشور با سطح روابط سیاسی و حتی اجتماعی میان دو کشور همخوانی ندارد و برای نمونه در سال 2023 بنابر گفته سفیر ایران در عراق این حجم 12 میلیارد دلار بوده است (منبع).
این در حالی است که این میزان برای نمونه میان عراق و ترکیه 20 میلیارد دلار (منبع) و میان عراق و امارات 16 میلیارد دلار (منبع) می‌باشد. همچنین همیشه این انتظار وجود داشته است که پس از سقوط نظام بعث در سال 2003 و مشارکت چشمگیر ایران در نبرد با داعش در عراق، چنین اتفاقاتی از نظر اقتصادی هم تأثیر خود را نشان داده و هدفی که در بسیاری از اوقات مسئولان دو کشور به‌ویژه ایرانی از آن سخن می‌گویند و آن تحقق حجم مبادلات تجاری به 20 میلیارد دلار است، با چالش‌هایی رو به رو نباشد (منبع). این امر باعث می‌شود پرسشی درباره موانع بر سر گسترش روابط تجاری ایران و عراق از یک سوء و راه‌های گسترش و خنثی سازی این موانع از سویی دیگر پیش آید که در این یادداشت به بررسی این 2 امر خواهیم پرداخت.
موانع بر سر راه گسترش روابط تجاری ایران و عراق
در این زمینه می‌توان به 4 مانع اشاره کرد:
الف- روابط تجاری یک طرفه میان ایران و عراق: با وجود اینکه حجم مبادلات تجاری میان ایران و عراق حدود 12 میلیارد دلار است اما این میزان به‌شکل نامتوازن است. برای نمونه در سال 2022 این امید وجود داشت حجم واردات ایران از عراق به 1.5 میلیارد دلار برسد و در آن زمان حجم واردات ایران از عراق اساساً 400 میلیون دلار بود (منبع). این امر باعث می‌شود رابطه‌ای تکاملی میان دو کشور در سطح تجاری وجود نداشته‌باشد و عدم وجود این امر باعث می‌شود انگیزه طرف عراقی برای گسترش روابط کاهش یابد.
ب- افزایش رقبای ایران در عراق: همان طور که بیان شد با پایان جنگ با داعش انتظار می‌رفت حجم روابط تجاری میان ایران و عراق گسترش با بد اما اتفاقی که افتاد این بود که از سویی عراق فصل جدیدی را از گشایش دیپلماتیک با کشورهای منطقه آغاز کرد و کشورهای منطقه هم بیش از پیش به این باور رسیدند که نظام سیاسی موجود در عراق باید پذیرفته شود و در همین جهت به گسترش روابط تجاری خود با عراق روی آوردند و از سویی دیگر ایران هم با روی کار آمدن دولت ترامپ در آمریکا (به‌عنوان یکی از دلایل در این زمینه) بیش از پیش با مشکلاتی مانند تحریم‌ها مواجه شد و همین امر باعث افزایش رقبا برای ایران در عراق گردید.
ج- تحریم‌های آمریکا علیه ایران: به باور برخی ناظران به‌طور کل نظام سیاسی عراق وابستگی شدیدی به آمریکا در زمینه اقتصادی دارد به طوریکه برای نمونه ارز حاصل از فروش نفت عراق به کشورهای دیگر در ابتدا به‌حساب عراق در فدرال رزرو آمریکا ارسال شده و سپس به عراق ارسال می‌گردد. همین امر باعث دخالت آمریکا در روابط تجاری میان ایران و عراق گردیده و باعث فشار بر عراق برای عدم گسترش آن با ایران شده است به طوریکه گاهی دسترسی ایران به پول‌های ناشی از صادرات گاز و برق خود به عراق با چالش‌هایی مواجه است.
د- عدم تنوع در موارد صادراتی ایران به عراق: با وجود حجم مبادلات 12 میلیارد دلاری میان دو کشور اما از نظر تنوع تقریباً 6 میلیارد دلار آن صادرات برق و گاز ایران به عراق است (منبع) و این در حالی است که عراق به‌دنبال تنوع بخشیدن در کشورهای صادرکننده برق به خود از طریق واردات برق از ترکیه، اردن و کشورهای حاشیه خلیج فارس می‌باشد و طبیعتاً این امر بر روی ایران تأثیر منفی خواهد گذاشت. به نظر می‌رسد صادرات ابزارآلات کشاورزی (با توجه به تلاش عراق برای خودکفایی در زمینه کشاورزی)، تولیدات دارویی و روی آوردن به صادرات صنعتی و مصالح ساختمانی می‌تواند بخشی از این عدم تنوع را جبران کند.
راه‌های گسترش روابط تجاری میان ایران و عراق
در این خصوص می‌توان به موارد متعددی برای گسترش این روابط اشاره داشت. یکی از این موارد تأسیس شهرک‌های صنعتی یا کارخانه‌های مشترک در خاک عراق می‌باشد و این امر به توازن بیشتر در روابط تجاری میان ایران و عراق کمک خواهد کرد کما اینکه می‌تواند زمینه‌ساز صادرات تولیدات این کارخانه‌ها به کشورهای هم‌جوار عراق شود. همچنین ایران می‌تواند در زمینه‌هایی مانند راه‌سازی و راه اندازی کارخانه‌های متوقف در عراق کمک‌های شایانی داشته‌باشد زیرا در سال 2024 تعداد کارخانه‌ها و کارگاه‌های تعطیل شده در عراق 37 هزار عدد بوده است (منبع).
همچنین به نظر می‌رسد ایران و عراق از نظر خدماتی هم می‌توانند روابط خود را به‌شکل‌ی متوازن گسترش دهند و در این خصوص می‌توان به تلاش مسئولان دو کشور در کاهش موانع مرتبط به روادید برای افزایش گردشگری میان دو کشور و افزایش توریسم درمانی از عراق به ایران یا تأسیس مراکز درمانی ایرانی در عراق و توریسم تحصیلی در دانشگاه‌های ایران اشاره نمود کما اینکه چنین مواردی باعث وابستگی فرهنگی و اجتماعی بیشتر میان ملت‌های دو کشور می‌شود. کما اینکه شایسته است دو کشور از طریق پویش‌های مردمی با برخی از پویش‌هایی که در شبکه‌های اجتماعی گاهی اوقات علیه کالاهای ایرانی راه انداخته می‌شود مقابله کنند.
شهاب نورانی فر
