عراق، میانجیگر منطقه‌ای و بین‌المللی
نویسنده: فارس الخطاب
عراق باوجود کشمکش‌های متعدد و کم‌کاری‌های دولت‌های پیشین که نارضایتی روزافزون مردمی از عملکرد آن‌ها را در پی داشت، خود را در سکوت به‌عنوان یک میانجیگر مؤثر و موفق در حل‌وفصل مشکلات دوجانبه موجود میان کشورهای منطقه مطرح کرد. این کشور همچنین برای بازگشت سوریه به اتحادیه کشورهای عربی و مشارکت آن در بالاترین سطوح در نشست جده تلاش کرد.
وب‌سایت العربی الجدید در گزارشی آورده که باور دولت‌های مصطفی الکاظمی و محمد شیاع السودانی به اصلاح روابط با محیط عربی و منطقه‌ای، دور نگه‌داشتن عراق از تبدیل‌شدن به میدانی برای تصفیه‌حساب‌ها و عملیات بسیج و آماده‌سازی از درون، تنها به از بین رفتن امنیت، خروج سرمایه‌گذاری‌ها و افزایش نرخ هزینه‌های امنیتی در منطقه‌ای منجر شد که عراق به‌عنوان یک مرکز تأثیرگذار و تأثیرپذیر در آن به شمار می‌رود و به‌مثابه یک کریدور یا پایگاه برای حمله به کشورهای دیگر تلقی می‌شود.
یکی از مهم‌ترین تلاش‌های عراق برای ایفای نقش میانجی منطقه‌ای، اقدام این کشور برای ایجاد آشتی میان ایران و عربستان بود. در همین راستا تهران و ریاض در 6 دور با یکدیگر گفت‌وگو کردند که دور اول آن در اواخر سال 2020 برگزار شد. این گفت‌وگوها درنهایت پای چین را به‌عنوان یک تضمین‌کننده بین‌المللی برای توافق میان ایران و عربستان و عادی‌سازی روابط دیپلماتیک و امنیتی و حتی استراتژیک به ماجرا باز کرد. یکی از مهم‌ترین نتایج این توافق، آتش‌بس فوری میان عربستان و حوثی‌ها و الزام دو طرف به پایبندی به آن بود. بنابراین ابتکار عمل عراق برای میانجیگری مثمر ثمر بود و در ادامه جوزف بایدن رئیس‌جمهوری امریکا در اوایل فوریه سال 2021 در پیامی به عربستان و امارات اعلام کرد که به همه اشکال حمایت کشورش از عملیات تهاجمی در جنگ یمن ازجمله فروش تسلیحات پایان می‌دهد.
قاهره، هدف آینده میانجیگری عراق
دستاوردهای تلاش‌های دیپلماتیک عراق اعتماد طرف‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای را به این کشور افزایش داده است. شاید این امر یک دلیل اساسی داشته باشد و آن روابط صمیمانه بغداد و تهران است. بنابراین بغداد به‌عنوان ترازویی عمل می‌کند که دست ایران و طرف‌هایی که باهم مشکل‌دارند را در دست هم قرار می‌دهد. اما آنچه باید در خصوص عدم اعتماد به توانایی‌های دیپلماتیک عراق در نظر گرفت این است که بغداد همواره مطابق میل یکی از طرف‌های درگیری عمل کرده و می‌کند تا اوضاع را آرام کند. این‌طرف که همواره ایران است، از بغداد می‌خواهد که نبض طرف مقابل را بگیرد و درواقع خواسته‌های آن را بسنجد. بنابراین می‌توان گفت تحرکات عراق به سمت عربستان چه در دولت الکاظمی و چه در دولت السودانی بر همین اساس رخ‌داده، امری که ریاض در ابتدا با توجه به آگاهی از ماهیت روند سیاسی در سراسر عراق و روابط نزدیک عراقی‌ها با ایران آن را با شک و تردید فراوان احساس کرد. به همین دلیل دیدارهای طرف عربستانی باهمتای ایرانی صرفاً برای بررسی پرونده‌های امنیتی انجام شد، تا اینکه اوضاع ریاض در جنگ یمن رو به وخامت نهاد و موضع امریکا نیز با تغییرات منفی همراه شد. چیزی که باعث شد عربستان برای پایان دادن به این پرونده به نقش عراق در راستای عادی‌سازی روابط با تهران بیشتر تکیه کند.
قاهره هدف آینده میانجیگری عراق است زیرا تهران احیای روابط با مصر را یکی از بزرگ‌ترین اهداف منطقه‌ای خود می‌داند. باوجود مشکلات بسیار میان دو طرف، مانند نارضایتی قاهره از اقدام ایران در نام‌گذاری یکی از خیابان‌های تهران به نام خالد الاسلامبولی که انور السادات رئیس‌جمهوری مصر را ترور کرد و یا پناه دادن مصر به پادشاه پیشین ایران، اما تهران این آشتی منطقه‌ای را خواستار است. اگرچه روابط دو کشور در سطح وجود دفاتر حفاظت از منافع در تهران و قاهره ادامه دارد اما نگرانی مصر به‌ویژه در رابطه با دخالت ایران در امور کشورهای منطقه کاهش یا افزایش نیافته است.
تلاش‌های کنونی بغداد تنها تلاش‌های انجام‌شده برای برطرف کردن تنش میان تهران و قاهره نیست. در سال 2004 رئیس کمیسیون روابط خارجه در شورای امنیت ملی ایران و مشاور سیاسی دولت حسنی مبارک در قاهره به‌طور پنهانی با یکدیگر دیدار کردند. در آن زمان دو طرف بر سر عادی‌سازی روابط میان ایران و مصر به توافق رسیدند اما این توافق با مخالفت تصمیم‌گیرندگان در قاهره و تهران روبرو شد. پس از سقوط دولت مبارک در اوایل سال 2011 روابط میان ایران و مصر از سر گرفته شد اما به سطح روابط عادی نرسید، حتی باوجوداینکه جنبه‌های امنیتی و بین‌المللی و موضوع تأمین امنیت شرکت‌های مصری در عراق، دریانوردی در دریای سرخ و برخی مسائل دیگر را دربرمی گرفت.
تداوم میانجیگری عراق تا زمان بازگشت روابط به حالت عادی
تحرکات دیپلماسی برای احیای روابط ایران و مصر درست مانند موضوع عربستان رخ داد. این تحرکات از سال 2021 آغاز شد و عراق و عمان 2 طرف آن بودند. عمان این موضوع را در زمان سفر عبد الفتاح سیسی رئیس‌جمهوری مصر به مسقط در میانه سال 2022 مطرح کرد، جایی که پادشاه عمان با سیسی در اینباره گفت‌وگو کرد و علاوه بر آن مسئولان مصری همراه سیسی با برخی از مسئولان ایرانی نشستی برگزار کردند.
فؤاد حسین وزیر خارجه عراق در تاریخ 30 جولای 2022 اعلام کرد که کشورش از زمان مصطفی الکاظمی نخست‌وزیر سابق عراق حمایت از گفت‌وگوهای ایران و مصر را در دستور کار قرار داده و امروز این مذاکرات به پیشرفت‌هایی رسیده است. مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی البیان بغداد نیز در یک پژوهش آکادمیک با عنوان “میانجیگری عراق و آینده روابط مصر و ایران” آورد که “اگر ایران ایجاد روابط پایدار با مصر را خواستار است باید حساسیت‌های مصر در زمینه‌های مذهبی، امنیت ملی کشورهای عربی و منطقه‌ای و تمایل این کشور به ادامه روابط راهبردی با ایالات‌متحده و کشورهای عربی را درک کند.
تعجب نمی‌کنیم اگر بدانیم که عراق برای بازگشت روابط میان ایران و مصر به حالت عادی میانجیگری کرده و همچنان این کار را ادامه می‌دهد، اما مهم‌تر از آن نقش پررنگ عراق در ایجاد برخی تفاهم‌ها میان تهران و واشنگتن است، چیزی که در برهه زمانی کوتاه گذشته به‌وضوح نتیجه داده است.
شاید اعتماد به عراق به‌عنوان یک میانجیگر منطقه‌ای به صحنه داخلی این کشور هم سایه بیندازد که هیچ بهره‌ای از فضای تفاهم‌های به‌دست‌آمده در سطح منطقه نبرده، اما اگر نقش عراق در این راستا ادامه یابد درنتیجه می‌توان گفت این بدین معنا است که همگان برای حفظ عراق به‌عنوان کشور موردپذیرش و تأیید همه طرف‌ها تلاش می‌کنند تا بدین ترتیب توازن و تعادل موردنیاز میان محیط عربی و غیرعربی حفظ شود و در پی آن معادله روابط بین‌المللی به سمت توسعه انسانی و اقتصادی پیش برود که همه کشورها را به سمت شکوفایی و توسعه سوق می‌دهد. ( منبع )
مترجم: هادی افرازنده
