سردیس شیر در هنر باستانی ایران و عراق: نمادی از قدرت، حفاظت و ارتباط با خدایان
محمدباقر حکیم
در ایران و میانرودان (عراق امروزی)، شیر بهعنوان نماد قدرت، شکوه و حمایت الهی در هنر و معماری باستانی شناخته شدهاست. این نماد در هر دو فرهنگ ایران و میانرودان از جایگاه ویژهای برخوردار بوده و به شکلهای گوناگون در بناها، مجسمهها و اشیا تزئینی به کار رفتهاست. با این حال، با وجود اشتراکات، تفاوتهایی نیز در معنا و نمادین بودن شیر در این دو فرهنگ وجود دارد.
سردیس شیر در ایران باستان
در ایران باستان، بهویژه در دوران هخامنشی و ساسانی، شیر بهعنوان نماد اقتدار و عظمت پادشاهان ایران در معماری و هنر جلوه یافتهاست. از برجستهترین موارد میتوان به نقوش تختجمشید اشاره کرد؛ سردیس شیر بهشکل برجسته و عظیم در این سنگتراشیها در کنار گاو و دیگر حیوانات دیدهمیشود. این نقشها بهویژه در صحنههای نبرد شیر با گاو ظاهر میشوند که نمادی از پیروزی نیروهای شاهنشاهی بر هرگونه دشمنی است.
سرستونهای تختجمشید نیز با شکل سردیس شیر طراحیشدهاند. این سرستونها نمادی از حفاظت الهی و قدرتی جاودان بودند که از کاخها و پادشاهان هخامنشی حمایت میکردند. همچنین، در اشیا زرین و نقرهای دوره هخامنشی و ساسانی، سردیس شیر بهعنوان عنصر تزئینی در جامهای طلایی و نقرهای دیدهمیشود، که قدرت و شکوه پادشاهان ایرانی را برجسته میکرد.
سردیس شیر در میانرودان
در میانرودان، که شامل تمدنهای بزرگی همچون سومریها، اکدیها، بابلیها و آشوریها میشود، شیر نمادی از خدایان و قدرت سلطنتی بود. دروازه ایشتار در بابل، یکی از معروفترین نمونههای نقش سردیس شیر در این منطقه است. نقشهای برجسته شیرها که بهصورت تکراری در سراسر دیوارهای این دروازه دیده میشوند، نمایانگر قدرت و حفاظت خدایان بابلی، بهویژه ایشتار، الهه جنگ و عشق، بودند.
در دوره آشوریها، شیرها با ساختاری ویژه بهعنوان مجسمههای سنگی بزرگ و اغلب بالدار و با سر انسان در ورودی کاخها و معابد قرار داده میشدند. این شیرهای غولپیکر، همچون نمادی از قدرت و حمایت الهی، پادشاه و قلمرو او را محافظت میکردند. مجسمههای نینوا از نمونههای معروف این هنر آشوری هستند. علاوه بر این، لوحهای سنگی در هنر بابلی و آشوری، سردیس شیر را در نقوش جنگی و صحنههای شکار به تصویر میکشیدند. شاهان بابلی و آشوری در نقش شکارچی شیر ظاهر میشدند که نشانی از شجاعت و قدرت آنها در برابر دشمنان بود.
مقایسه نقش سردیس شیر در ایران و عراق
با وجود شباهت در استفاده از نماد سردیس شیر در هر دو منطقه، تفاوتهایی نیز دیدهمیشود. در ایران باستان، سردیس شیر بیشتر بهعنوان نماد اقتدار شاهنشاهی و پیروزی نظامی به کار میرفت و نمایانگر حمایت الهی از پادشاه بود. در مقابل، در میانرودان، سردیس شیر ارتباط بیشتری با خدایان و مراسم مذهبی داشت و بهعنوان نگهبان و محافظ سلطنت در ورودی معابد و کاخها حضور داشت.
بهطور کلی، سردیس شیر در هر دو فرهنگ ایران و میانرودان، نمادی از قدرت و حفاظت بوده است، اما با تفاوتهایی در معنا و تفسیر؛ در میانرودان، شیر بیشتر به خدایان مرتبط بوده و نقش محافظت مقدس را ایفا میکرد، در حالی که در ایران به اقتدار و عظمت پادشاهی و پیروزیهای نظامی تأکید داشت.