آیا عراق برای احیای صنعت نظامی خود در دام وابستگی نظامی به چین گرفتار می‌شود؟
علی نوریان
در اوایل ماه آوریل ۲۰۲۴، ویدئویی توسط سازمان صنایع نظامی عراق در شبکه های اجتماعی منتشر شد که از ساخت داخلی نفربر زرهی در خاک عراق رونمایی کرد. به گفته مصطفی عاتی حسن، رئیس سازمان صنایع نظامی عراق، این نفربر زرهی، نوع جديد و پیشرفته ای است که به زودی به کارگرفته خواهد شد. وب سایت “زونا میلیتار” (Zona Militar) گزارش داده است که خودروی زرهی جنگی چرخدار 66x جدید VN22، توسط شرکت دولتی صنایع دفاعی و نظامی چینی (Norinco) توسعه یافته است؛ اگرچه نام VN22 به طور مستقیم توسط سازمان صنایع نظامی عراق ذکر نشده است، اما تصویری از این نوع خودرو در کنار اعلامیه مربوط به این خودروی زرهی ساخت چین دیده شده است، که این موضوع را تأیید می‌کند.
سرتیپ عدنان الكنانی، متخصص در امنیت و مطالعات استراتژیک می‌گوید: «این نفربر زرهی عمدتاً توسط عراق مونتاژ شده است، اما قطعات آن از چین وارد می‌شود». به گفته الکنانی، عراق در حال حاضر هیچ صنعت نظامی فعالی ندارد و نمی‌تواند به طور مستقل سلاح و مهمات مورد نیاز خود را تولید کند. این امر وابستگی عراق به واردات نظامی از دیگر کشورها را افزایش می‌دهد، زیرا سازمان صنایع نظامی عراق و سایر نهادهای متولی نظارت بر صنعت نظامی عراق کارایی لازم را نداشته و هیچ اراده سیاسی برای احیای صنعت نظامی این کشور در سطح ملی وجود ندارد. این امر ناشی از عوامل مختلفی مانند عدم توافق بر سر اولویت‌های امنیتی و نگرانی‌های مربوط به ثبات منطقه‌ای است.
طبق گزارشی که ۴ آوریل ۲۰۲۴ توسط وب سایت ” Army Recognition” منتشر شد، چین پس از همکاری با عراق در زمینه انرژی و زیرساخت، به راه اندازی تولید داخلی نفربر زرهی مدل VN22 در این کشور کمک کرد. این گزارش حاکی از آن است که روابط عراق و چین در زمینه تسلیحات نظامی به طور قابل توجهی عمیق تر شده و این تحولات در راستای تلاش‌های گسترده عراق برای بازسازی و ثبات خود پس از سال ها رخ داده و چین نقش مهمی در این میان برای بازسازی و ثبات عراق، به ویژه در بخش های نفت، کشاورزی و مسکن ایفا کرده است.
وضعیت سازمان صنایع نظامی عراق قبل و بعد از ۲۰۰۳
در زمان صدام حسین، سازمان صنایع نظامی عراق نقش مهمی در تولید تسلیحات و تجهیزات نظامی برای ارتش عراق ایفا می‌کرد. این سازمان شامل ۳۳ شرکت بود که در مجموع حدود ۴۷ هزار کارمند داشتند. طبق گفته الكنانی، این سازمان در زمان حکومت صدام از اهمیت بالایی برخوردار بود و اختیارات مطلق و بودجه هنگفتی در اختیار داشت و ریاست آن را داماد صدام، “حسین کامل” بر عهده گرفته بود. این سازمان بر تولید انواع مختلف تسلیحات نظارت داشت که اکثر آنها توسط متخصصان اسلحه روسی در داخل عراق طراحی و تولید می‌شدند.
پس از سقوط رژیم صدام در سال ۲۰۰۳، به عنوان بخشی از تلاش‌های ائتلاف به رهبری ایالات متحده برای غیرنظامی کردن عراق، سازمان صنایع نظامی عراق منحل شد. الکنانی می‌گوید: «این انحلال منجر به بیکاری گسترده و از دست رفتن دانش و تخصص فنی در صنعت نظامی عراق شد. با وجود چالش‌ها، در سال ۲۰۱۹، پارلمان عراق به لایحه ای برای بازسازی و احیای سازمان صنایع نظامی عراق رای داد. این تصمیم به دلیل نگرانی های امنیتی فزاینده در منطقه، به ویژه ظهور داعش، اتخاذ شد. هدف احیای سازمان صنایع نظامی عراق، تقویت توانایی این کشور در تولید تسلیحات و تجهیزات مورد نیاز برای دفاع از خود بود. تا به امروز، بازسازی سازمان صنایع نظامی عراق به کُندی پیشرفته است. در حال حاضر برخی از شرکت‌های سازمان صنایع نظامی عراق فعالیت خود را آغاز کرده‌اند، اما هنوز راه درازی برای رسیدن به ظرفیت کامل احیای صنعت نظامی عراق باقی مانده است». به گفته الکنانی، آینده سازمان صنایع نظامی عراق به طور قابل توجهی به ثبات سیاسی و اقتصادی عراق و همچنین تعهد دولت به توسعه یک پایگاه صنعتی قوی بستگی دارد.
الکنانی می‌گوید: «برخی از سلاح‌ها مانند تفنگ کلاشینکف و تپانچه “طارق” که در عراق تولید شده بودند، کارایی خود را اثبات کردند؛ همچنین برخی از خمپاره اندازها نیز موثر بودند. علاوه بر این، آزمایش‌هایی برای توسعه موشک‌های وارداتی از روسیه و افزایش قدرت و برد آنها انجام شده بود؛ از جمله این موشک‌ها، موشک‌های “اسکاد” ساخت شوروی بود که با نام‌های “الحسین” و “العباس” نامگذاری و در سال ۱۹۹۱ توسط صدام برای بمباران تل آویو استفاده شد».
طبق گفته‌های رئیس سابق سازمان صنایع نظامی عراق، این سازمان دارای کارخانه‌هایی است که توانایی تولید توپ، پهپادهای شناسایی، تفنگ “الرافدین” و تپانچه “بابل” با ۷۰ درصد قطعات داخلی را دارد و تصمیم گرفته شد در فاز اول تولید، ۱۰ هزار قبضه از این تپانچه ساخته شود. تپانچه و کلت “بابل” نسخه ارتقا یافته تپانچه نیمه اتوماتیک “طارق” است که عراق در اوایل دهه ۱۹۸۰ تولید کرد و به نام طارق بن زیاد (فرمانده سپاه مسلمانان در فتح اندلس) نامگذاری شد. صدام حسین و وزیر دفاعش عدنان خیرالله این تپانچه را به عنوان هدیه به مهمانان خود تقدیم می‌کردند و در طول دهه ۱۹۹۰ در عراق رایج بود تا اینکه در سال ۲۰۰۳ تولید آن متوقف شد.
اهداف استراتژیک سازمان صنایع دفاعی عراق
سازمان صنایع دفاعی عراق شامل دو شرکت است که یکی از آنها شرکت صنایع جنگی بوده که در سال ۲۰۱۵ تاسیس شد و عراق تلاش های خود را برای فعال سازی صنایع نظامی خود به طور محدود با این شرکت آغاز کرد. این شرکت تعدادی از موشک های “الیقین” کوتاه برد و بمب های جنگنده‌های سوخو را تولید می‌کند. دومین شرکت، شرکت صنایع مس و مکانیک است که طیف گسترده‌ای از محصولات نظامی و غیرنظامی را تولید می‌کند، از جمله توپ، کپسول گاز، بشکه در اندازه های مختلف، و محصولات فولادی دایره ای، مربعی و مستطیلی که در صنایع نظامی کاربرد دارند.
الکنانی می‌گوید: «سازمان صنایع نظامی عراق در تلاش است تا با دستیابی به مجموعه‌ای از اهداف استراتژیک، نقشی محوری در تقویت توان دفاعی عراق و حمایت از اقتصاد ملی آن ایفا کند. این اهداف استراتژیک بر چند محور متمرکز است؛ ۱- تاسیس پایگاهی پیشرفته برای صنایع نظامی در عراق: این سازمان به دنبال ایجاد یک پایگاه قوی و پیشرفته برای تولید سلاح و تجهیزات نظامی در داخل عراق است تا توانایی های دفاعی کشور را تقویت کند و به خودکفایی در نیازهای نظامی خود دست یابد. ۲-برآوردن نیازهای نیروهای مسلح و آژانس های امنیتی: این سازمان در تلاش است تا تمام نیازهای نیروهای مسلح و آژانس های امنیتی عراق را از سلاح، مهمات و مهمات برآورده کند تا اطمینان حاصل شود که آنها می‌توانند وظایف خود را به طور موثر و کارآمد انجام دهند. ۳-حمایت از اقتصاد ملی: این سازمان به دنبال حمایت از اقتصاد ملی با کاهش یا حذف وابستگی به واردات سلاح و مهمات، تشویق به تولید کالاهای غیرنظامی و صادرات مازاد آنها است که به ایجاد فرصت های شغلی جدید و تحریک رشد اقتصادی کمک می‌کند. ۴-حفظ امنیت ملی و تقویت حاکمیت ملی: سازمان صنایع نظامی در حفظ امنیت ملی و تقویت حاکمیت عراق از طریق تامین نیازهای نظامی خود از جمله سلاح و تجهیزات پیشرفته، نقش دارد که این امر باعث می‌شود کشور در برابر تهدیدات خارجی مقاوم‌تر باشد و امنیت و ثبات خود را حفظ کند. ۵-آماده سازی و آموزش کادرهای علمی و فنی تخصصی: این سازمان به دنبال آماده سازی و آموزش کادرهای علمی و فنی متخصص در زمینه صنایع نظامی است تا اطمینان حاصل کند که توانایی های تولیدی و فنی خود را به طور مداوم توسعه و به روز می‌کند».
الكنانی، نسبت به تحقق اهداف این سازمان خوشبین نیست و می‌گوید: «در این سازمان صدها کارمند حقوق می‌گیرند، اما این کارمندان در مراکز این سازمان که طی سالها به نوعی تحت نفوذ غیرنظامیان، شبه نظامیان یا احزاب سیاسی بوده است، حضور پیدا نمی‌کنند». به گفته الکنانی، این سازمان قبلاً منابع، پروژه‌ها و سرمایه‌گذاری هایی حتی در خارج از عراق داشته است. با این حال، کارایی این سازمان در زمان صدام با جنگ خلیج فارس و آغاز تحریم ها در دوره رژیم سابق به پایان رسید.
همانطور که ملاحظه شد، در راستای احیای صنعت نظامی عراق، حمایت چین از صنعت نظامی این کشور با استقبال گسترده‌ای مواجه شده است. بسیاری از دیدگاه‌ها این حمایت را برای مدرن سازی ارتش خود و مبارزه با تهدیدات تروریستی و گروه های مسلح ضروری می‌دانند. برخی دیگر معتقدند که این حمایت به عراق کمک می‌کند تا به خودکفایی دفاعی دست یابد و وابستگی خود را به ایالات متحده کاهش دهد. برخی از کارشناسان ابراز نگرانی کرده‌اند که همکاری چین و عراق در زمینه تولید سلاح می‌تواند به رقابت تسلیحاتی در منطقه منجر شود. این همکاری همچنین می‌تواند تنش‌ها بین ایالات متحده و چین را افزایش دهد.
